کیفیت تفکیک مجرای تزاحم و تعارض و تأثیر آن بر استنباط فقهی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه حقوق دانشگاه بیرجند

2 دانش‌آموخته دکتری حقوق خصوصی دانشگاه علوم اسلامی رضوی

3 استادیاردانشگاه گنبد کاووس

چکیده

تزاحم به معنای تمانع و تنافی دو حکم در مقام امتثال امر، در اصول فقه سابقه طولانی ندارد. تا قبل از مرحوم وحید بهبهانی در اولین کتب فقهی و اصولی موجود تفکیک تعارض از تزاحم به چشم نمی­خورد. از نظر سیر تاریخی نخستین دانشمند اصولی که این بحث را به صورت کامل مطرح کرده و منقح نمود مرحوم نایینی است. پس از ایشان در اصول فقه امامیه مواردی که دو حکم در مقام عمل تنافی پیدا می­کرد تزاحم نامیده شد. با وجود این معیار در موارد متعدد، فقیهان در الحاق تمانع و تنافی به باب تعارض یا تزاحم اختلاف نظر دارند. در این مقاله که به شیوه توصیفی و اجتهادی و با تکیه بر منابع دست اول کتابخانه­ ای به نگارش درآمده بیان شده است اگر دلیلی که در مقام جعل می­آید ناظر به مقام امتثال هم باشد بین دو دلیل تعارض است لکن اگر دلیلی که در مقام جعل می­آید ناظر به مقام امتثال نباشد تعارض تحقق پیدا نخواهد کرد. در این راستا و با تبیین تاریخی دو اصطلاح فوق، نشان داده شده است که چگونه "شرطیت قدرت در تکلیف" و "امکان یا امتناع ترتب"، می­تواند منشأ این اختلاف باشد. 

کلیدواژه‌ها


[1]. قرآن کریم.
[2]. احسایی، ابن ابی جمهور (1410ق). الأقطاب الفقهیة علی مذهب الإمامیة، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی قدس سره.
[3]. احمدی بهسودی، محمد رضا (1430ق). منهاج الوصول الی دروس فی علم الأصول [شرح الحلقة الثالثة]، بیروت.
[4]. اراکی، محمد علی(1415ق). کتاب البیع، قم، مؤسسه در راه حق، چاپ اول،
[5]. آشتیانی، محمدحسن بن جعفر (1429ق). بحر الفوائد فی شرح الفرائد، بیروت، موسسه التاریخ العربی.
[6]. اعتمادی، مصطفی (1387ش). شرح الرسائل، قم، نشر شفق، چاپ دوم.
[7]. آل فقیه عاملی، ناجی طالب (1421ق). دروس فی علم الأصول [شرح الحلقة الثالثة]، بیروت.
[8]. آمدی، أبو الحسن سید الدین علی بن أبی علی (؟). الإحکام فی أصول الأحکام، بیروت، المکتب الإسلامی.
[9]. انصاری،‌ شیخ مرتضی (1415ق). کتاب المکاسب، قم، کنگره بزرگداشت شیخ اعظم.
[10]. ---------- (1427ق). فرائدالاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی.
[11]. ایروانی، باقر (2007م). الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی، تهران.
[12]. بجنوردی، سیدحسن (1419ق). القواعد الفقهیة، قم، نشر الهادی.
[13]. ---------- (1380ش). منتهی الأصول، تهران، موسسه العروج.
[14]. بحرانی، محمد سند (1323ق). سند العروة الوثقی - کتاب الحج، بیروت، مؤسسة أم القری للتحقیق و النشر.
[15]. بروجردی، حسین (1419ق). الحجة فی الفقه، اصفهان، موسسه الرساله.
[16]. بهبهانی، محمد باقر (1424ق). مصابیح الظلام، قم، مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی.
[17]. ---------- (1426ق). حاشیة الوافی، قم، مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی.
[18]. ---------- (1415ق). الاجتهاد و التقلید [الفوائد الحائریة]، قم، مجمع الفکر الإسلامی.
[19]. تبریزی، موسی بن جعفر (1369 ق). أوثق الوسائل فی شرح الرسائل، قم، نشر کتبی نجفی.
[20]. جزائری، سید محمدجعفر مروج (1416ق)، هدی الطالب فی شرح المکاسب، قم، مؤسسة دار الکتاب.
[21]. حلّی، ابن ادریس، محمد بن منصور بن احمد (1410 ه‍ ق)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
[22]. حلّی، محقق، نجم‌الدین، جعفر بن حسن (1408 ه‍ ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، مؤسسه اسماعیلیان، قم.
[23]. حیدری، علی نقی (1412ق). اصول الاستنباط، قم، لجنه اداره الحوزه العلمیه.
[24]. خراسانی، آخوند محمدکاظم (1427ق). کفایه الاصول، تحقیق و تعلیق عباس­علی زارعی سبزواری، قم، موسسه نشر اسلامی.
[25]. خمینی، سید روح الله (1423ق). تهذیب الأصول، تهران، بی­نا.
[26]. ---------- (1418ق). تنقیح الأصول، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
[27]. خوانساری، محمد (؟). الحاشیة الأولی علی المکاسب، بی­نا.
[28]. خویی، سیدابوالقاسم (1428ق). غایة المأمول، قم، مجمع الفکر الاسلامی.
[29]. ---------- (1422ق). محاضرات فی أصول الفقه، قم، طبع موسسة احیاء آثار السید الخوئی.
[30]. ---------- (؟). مصباح الفقاهة [المکاسب بی­نا.
[31]. ---------- (1417ق). مصباح الأصول [مباحث حجج و امارات]، قم، مکتبة الداوری.
[32]. رشتی، حبیب‏الله بن محمدعلی (بی تا). بدائع الأفکار، قم، موسسه آل­البیت.
[33]. رفاعی، عبدالجبار (1421ق). محاضرات فی أصول الفقه شرح الحلقة الثانیة، قم، دارالکتاب الاسلامی.
[34]. روحانی، سید محمد (1413ق). منتقی الأصول، قم، ناشر دفتر آیت الله روحانی.
[35]. روحانی، سید صادق (1412ق). فقه الصادق علیه السلام، قم، دار الکتاب- مدرسه امام صادق علیه السلام.
[36]. ---------- (1382ش). زبدة الأصول، تهران، نشر حدیث دل.
[37]. ساعدی، جعفر،‌ «تبعیّت احکام از مصالح و مفاسد»، مجله فقه اهل بیت علیهم السلام، شماره 29، 1381ش، صص 108-162.
[38]. سبحانی تبریزی، جعفر (1424ق). إرشاد العقول الی مباحث الأصول، قم، موسسه امام صادق علیه السلام.
[39]. سبزواری، سید عبدالأعلی (1413ق). مهذّب الأحکام، قم، مؤسسه المنار- دفتر حضرت آیة الله.
[40]. السقاف، عَلوی بن عبد القادر (1433ق). موسوعة الفرق المنتسبة للإسلام، ، موقع الدرر السنیة علی الإنترنت dorar.net.
[41]. السلمی، عیاض بن نامی (1426ق- 2005م). أصُولُ الِفقهِ الذی لا یَسَعُ الفَقِیهِ جَهلَهُ، الریاض، دار التدمریة.
[42]. شبیری زنجانی، سید موسی (1419ق). کتاب نکاح، قم، مؤسسه پژوهشی رای‌پرداز.
[43]. صدر، سیدمحمد باقر (1408ق). القواعد الفقهیة [مباحث الأصول]، قم، دفتر جناب مقرر.
[44]. ---------- (1417ق). بحوث فی علم الأصول، قم، موسسه دائره المعارف فقه اسلامی.
[45]. صدوق، محمّد بن علی بن بابویه (1413ق). من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
[46]. طباطبایی قمی، تقی (1371ش). آراؤنا فی أصول الفقه، قم، محلاتی.
[47]. طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم (1428ق). العروة الوثقی مع التعلیقات، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام.
[48]. ---------- (1419ق). العروة الوثقی [المحشّی]، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
[49]. ---------- (1426ق). التعارض، قم، انتشارات مدین.
[50]. ---------- (1426ق). حاشیة فرائد الأصول، قم، دارالهدی.
[51]. طوسی، ابو جعفر، محمد بن حسن (1400 ه‍ ق). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، دار الکتاب العربی، بیروت - لبنان.
[52]. عاملی، سید جواد (؟). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، بیروت، دار إحیاءالتراث العربی.
[53]. العمرانی، أبو الحسین یحیی بن أبی الخیر (1999م). الانتصار فی الرد علی المعتزلة القدریة الأشرار، الریاض، منشورات أضواء السلف.
[54]. علم­الهدی، سیدمرتضی (1363ش). الذریعه الی اصول الشریعه، تعلیق و تصحیح ابوالقاسم گرجی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
[55]. علی­دوست، ابوالقاسم (1390ش). فقه و مصلحت، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
[56]. فیروزآبادی، مرتضی (1400ق). عنایة الأصول فی شرح کفایة الأصول، قم، کتابفروشی فیروزآبادی.
[57]. فیَّاض، محمد اسحاق (؟). تعالیق مبسوطة علی العروة الوثقی، قم، انتشارات محلاتی.
[58]. کرکی، محقق ثانی، علی بن حسین (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل‌البیت علیهم السلام.
[59]. کلینی، ابوجعفر، محمد بن یعقوب (1429 ه‍ ق). الکافی، قم، دارالحدیث للطباعة و النشر.
[60]. مومن قمی، محمد (1419ق). تسدید الأصول، قم، موسسه النشر الاسلامی.
[61]. موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (1386ش). خطابات قانونیه، تهران.
[62]. مددی، سیداحمد (93-94). درس خارج فقه، 29/4/2015، سایت eshia.ir.
[63]. مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی (1389ش).  فرهنگ نامه اصول فقه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
[64]. مطر، علی حسن (1418 ق) الحلقة الثالثة، اسئلة و اجوبة، قم.
[65]. مظفر، محمد رضا (1430ق). أصول الفقه، قم، انتشارات اسلامی.
[66]. مکارم شیرازی، ناصر (1428ق). انوار الأصول، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب علیه السلام.
[67]. نائینی، محمد حسین (1352ش). أجود التقریرات، قم، مطبعه العرفان.
[68]. نجفی، محمد حسن (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
[69]. النملة، عبد الکریم بن علی بن محمد (1420ق- 2000م). الجامع لمسائل أصول الفقه وتطبیقاتها علی المذهب الراجح، الریاض، مکتبة الرشد.
[70]. هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (1431ق). اضواء و آراء؛ تعلیقات علی کتابنا بحوث فی علم الأصول، قم، موسسه دائره المعارف فقه اسلامی.