بازپژوهی معنای تغییر احکام شرعی و عوامل مؤثر بر آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه شیراز

2 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

بحث از امکان و چگونگی تغییر احکام فقهی در دهه­های اخیر مورد توجه جریان­های فکری مختلفی قرار گرفته و متفکرانی با مبانی و انگیزه­های متباین به آن پرداخته­اند. مسئله­­­ی اساسی در این تحقیق، تبیین دقیق معنای «تغییر حکم» و تحلیل سازکارهای وقوعِ آن است؛ به گونه­ای که روشن شود آیا این نام­گذاری، دقیق و حقیقی است یا تسامحی و مجازی؟ آثار نامطلوب برداشت­های نادرست از معنا و عوامل تغییر احکام، به ویژه شبهه­ی موقتی بودن احکام شرعی، ضرورت تحقیق در این مورد را روشن می­سازد. طبق نتایج به دست­آمده، عواملی چون تغییر ماهوی موضوع، تغییر اوصاف موضوع، تغییر عنوان مأخوذ در موضوع، تغییر علت حکم و... می توانند ـ اصطلاحاً ـ منجر به تغییر حکم شوند؛ البته تمام این عوامل تحت عنوان جامع «تغییر موضوع» قرار دارند. بر این اساس، اصطلاح تغییر احکام دارای تسامح است و آنچه در واقع رخ می­دهد این است که همه­ی احکام ثابت شرع در پی تحقق کامل موضوع خود فعلیت می­یابند و با خلل یافتن موضوع، حکمِ قبل از فعلیت افتاده و حکم ثابت دیگری فعلیت می­یابد. نتیجه­ی یاد شده افزون بر کاربرد کلامی در پاسخ­گویی به برخی شبهات، درک روشن­تری را از هم­پوشانی تغییر حکم و تغییر موضوع، فراروی پژوهشگران قرار می­دهد.

کلیدواژه‌ها


[1] آقامهدوی، اصغر (1387). «تحلیلی بر تغییر نظام حاکم بر موضوع احکام از دیدگاه امام خمینی»، پژوهش­نامه­ی متین، تهران، سال10، شماره39، صص93-118.
[2] اخوان­ کاظمی، بهرام (1387). «امام خمینی و مقوله­ی نوآوری در فقه سیاسی»، حکومت اسلامی، قم، سال13، شماره49، صص5-34.
[3] اراکی، محسن (1380). «نقش تحولات اجتماعی در نظریات فقهی»، حکومت اسلامی، قم، سال6، شماره19، صص125-136.
[4] انصاری، مرتضی ابن محمد امین (1415ق). کتاب المکاسب. قم: کنگره­ی جهانی بزرگداشت شیخ انصاری.
[5] بهجت، محمدتقی (1428ق). استفتاءات. قم، دفتر آیت­ا... بهجت.
[6] جعفری، محمدتقی (1371). «ریشه­ های اساسی ثابت­ها و ارتباط آن­ها با متغیرها 1»، کیهان فرهنگی، تهران، سال9، شماره92، صص16-19.
[7] جمعی از پژوهش­گران زیر نظر آیت ا... سیدمحمود شاهرودی (1426ق). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام. قم، موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام.
[8] حاج­علی، فریبا (1381). «ثوابت و متغیرات در احکام»، فقه و حقوق خانواده، تهران، سال7، شماره28، صص96-128.
[9] خمینی، سید روح­ا... (1422ق). استفتاءات. قم، دفتر انتشارات اسلامى.
[10] خمینی، سید روح­ا... (بی­تا). صحیفه­ی امام. بی­جا، مؤسسه­ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره.
[11] رحیمی، مرتضی (1386). «ثبات و تغییر در احکام»، فصل­نامه­ی دانشکده­ی ادبیات و علوم انسانی، شهرکرد، سال2، شماره6 و 7، صص55-83.
[12] رحیمیان، سعید (1379). فقه و زمان. شیراز، انتشارات نوید.
[13] شهید صدر، سیدمحمدباقر (1424)، اقتصادنا. قم، مرکز الأبحاث و الدراسات التخصصیة للشهید الصدر.
[14] صافی گلپایگانی، لطف ا... (1412ق). الاحکام الشرعیة ثابتة لا تتغیر. قم، دارالقرآن الکریم.
[15] صفار، محمد ابن حسن (1404ق). بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلی ا... علیهم. مصحح: محسن کوچه­باغی. قم، مکتبة آیت­ا... المرعشی النجفی.
[16] صنقور، محمد (1428ق). المعجم الأصولی. قم، منشورات الطیار.
[17] ضیائی­فر، سعید (1382). جایگاه مبانی کلامی در اجتهاد. قم، مؤسسه­ی بوستان کتاب.
[18] ــــــــــــ (1392). فلسفه­ی علم فقه. قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه؛ تهران: سمت.
[19] طباطبایی، سید محمدحسین (1389). بررسی­های اسلامی، به کوشش سیدهادی خسروشاهی. قم، بوستان کتاب.
[20] عابدیان، میرحسین (1381). «عوامل مؤثر در تغییر حکم»، پژوهش­نامه­ی متین، تهران، سال4، شماره 15 و 16، صص105-138.
[21] عابدینی، احمد (1381). «جداسازی ثابت­ها و متغیرها در دین»، فقه، قم، سال10، شماره31 و 32، صص307-394.
[22] عبدا... پور، اکرم؛ و کاظمی گل­وردی، محمدرضا (1390). «نقش علت در ثبات و تغییر حکم»، فقه و تاریخ تمدن ملل اسلامی، مشهد، سال8، شماره30، صص181-202.
[23] فیض، علی­رضا (1382). مبادی فقه و اصول. تهران، مؤسسه­ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
[24] کاشف­الغطاء، محمدحسین (1359ق). تحریر المجلة. نجف اشرف، المکتبة المرتضویة.
[25] کلانتری، علی­اکبر (1382). «تنقیح مناط»، فقه، قم، سال11، شماره35، صص136-178.
[26] کلینی، محمد ابن یعقوب (1407ق). الکافی، محقق/ مصحح: علی­اکبر غفاری و محمد آخوندی. تهران، دارالکتب الإسلامیة.
[27] محقق حلی، نجم­الدین (1408ق). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، محقق/ مصحح: عبدالحسین محمدعلی بقال. قم، مؤسسه­ی اسماعیلیان.
[28] محقق حلی، نجم­الدین (1423ق). معارج الأصول. لندن، مؤسسه­ی امام علی علیه السلام.
[29] محقق داماد، مصطفی(1374). «نقش عنصر زمان و مکان در اجتهاد شیعی»، دانشگاه انقلاب، تهران، سال15، شماره105، صص45-52.
[30] مشکینی اردبیلی، علی (1374). اصطلاحات الأصول و معظم ابحاثها. قم، الهادی.
[31] مصباح­ یزدی، محمدتقی (1386). چکیده­ای از اندیشه­ های بنیادین اسلامی، ترجمه و تدوین: حسین­علی عربی، محمدمهدی نادری قمی. قم، مؤسسه­ ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
[32] مصباح ­یزدی، محمدتقی (1388). نقش تقلید در زندگی انسان، تحقیق: کریم سبحانی. قم، مؤسسه­ ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
[33] مطهری، مرتضی (1369). شرح مبسوط منظومه. بی­جا، حکمت.
[34] ـــــــــــــــ (1391). اسلام و نیازهای زمان. بی­جا، صدرا.
[35] ــــــــــــــ (بی­تا). مجموعه­ی آثار. بی­جا، صدرا.
[36] مظفر، محمدرضا (1388). اصول الفقه، تحقیق: مسلم قلی­پور الجیلانی. بی­جا: منشورات ذوی­القربی.
[37] مکارم شیرازی، ناصر (1422ق). بحوث فقهیة هامة. قم، انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب.
[38] ـــــــــــــــ (1427ق). دائرة المعارف فقه مقارن، محقق/ مصحح: جمعی از اساتید حوزه. قم، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب علیه السلام.
[39] ملاصدرا، صدرالدین شیرازی (1383). شرح اصول الکافی؛ محقق/ مصحح: محمد خواجوی. تهران، مؤسسه­ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
[40] منتظری، حسین­علی (1429ق). مجازات‌هاى اسلامى و حقوق بشر. قم، ارغوان دانش.
[41]مؤمن قمی، محمد (1387). «قوانین ثابت و متغیر»، فقه اهل بیت، قم، سال14، شماره56، صص60-81.
[42] نائینی، محمدحسین (1376). فوائد الأصول، تقریرات محمدعلی کاظمی. قم، جامعه­ی مدرسین حوزه.
[43] نرم ­افزارهای جامع الاحادیث، جامع فقه اهل البیت، جامع اصول الفقه، مجموعه آثار امام خمینی، مجموعه آثار شهید صدر و مجموعه آثار شهید مطهری (مؤسسه ­ی نور). نرم­افزار مشکات، مجموعه­ ی آثار آیت­ا... مصباح یزدی، مؤسسه­ ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره. پایگاه مجلات نور.