بازنگری در مفهوم حجّیت در اصول فقه‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه فقه و مبانی حقوق، دانشکدۀ حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2 گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران.

3 گروه منطق فهم دین، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی، مدرس خارج فقه و اصول حوزة تهران، ایران،

4 گروه فقه و حقوق جزا، دانشکدۀ الهیات و علوم اسلامی، دانشگاه شهید مطهری، تهران، ایران.

چکیده

مفهوم حجّیت یکی از مبادی تصوری علم اصول فقه است که در این علم مضاف به منابع، ادله و أمارات و گاهی اصول عملیه واقع می‌شود. پس از شیخ انصاری تلقی‌های مختلفی درباره مفهوم حجّیت شکل گرفته که بررسی آن در کنار سایر ابعاد مسئله حجّیت، می‌تواند در «ارزیابی ادله موجود و کاربست آن‌ها در حوزه‌های غیرفقهی» و همچنین در «توسعه ادله» راهنما و راهگشا باشد. در کلمات اصولیان، دو نظریه اصلی «وسطیّت در اثبات» و «منجّزیت و معذّریت» درباره این مسئله مطرح بوده است. مقاله حاضر با روش تحلیلی-توصیفی و بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای پس از استخراج ظرفیت‌های مختلف این دو نظریه اصلی و صورت‌بندی آن‌ها در قالب «تقریر»، به نقد و بررسی آن‌ها پرداخته و هر دو نظریه و تقریرهای فرعی ذیل آن‌ها را غیرقابل قبول دانسته است. پس از آن این نوشتار نظریه جدیدی با عنوان «اعتبار در اثبات و صلاحیت استناد داشتن» را مطرح کرده و ضمن ارائه شواهدی از این نظریه در کلمات برخی از محققین معاصر، با ادله‌ای این نظریه را تقویت کرده است.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم (1368). تهران: انتشارات اسوه.
نهج البلاغه (1368). ترجمه دکتر سید جعفر شهیدی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، خطبه 183.
آخوند خراسانی، محمد کاظم (1430). کفایة الاصول، چاپ ششم. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
ــــــــــ(1410). درر الفوائد فی الحاشیة على الفرائد، چاپ اول. تهران: موسسه الطبع و النشر التابعه لوزاره الثقافة و الارشاد الاسلامی‏.
آهنگران، محمدرسول (1385). بررسی اصطلاح یا حجّیت در علم اصول، پژوهش‌های فقهی، 5 (5)، 137-151.
ابن عباد، اسماعیل صاحب (1414). المحیط فی اللغة، چاپ اول. بیروت‏: عالم الکتب‏.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1404ق). الشفاء (المنطق)، چاپ اول، قم: مکتبة آیة الله المرعشی.
ابن‌سیده، على بن اسماعیل (1421). المحکم و المحیط الأعظم، چاپ اول. بیروت:‌دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
اصفهانى، محمدحسین (1429ق). نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، چاپ دوم. بیروت: موسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث.
امام خمینی، سید روح الله (1421ق). لمحات الاصول (تقریرات درس آیت الله العظمی سید حسین بروجردی)، چاپ اول. قم: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
ــــــــــ(1381). الاستصحاب، چاپ اول، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
انصارى، مرتضى (1428). فرائد الأصول، چاپ نهم. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
بروجردى نجفی‏، محمد تقى (1417). نهایة الأفکار (تقریرات درس محقق عراقی) چاپ سوم. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
جوهرى، اسماعیل بن حماد (1404). الصحاح؛ تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ اول. بیروت: دارالعلم للملایین.
حسنی، سید رضا؛ علی پور، مهدی (1394). پارادایم اجتهادی دانش دینی، چاپ سوم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حکیم، شهید عبدالصاحب (1413). منتقی الاصول (تقریرات درس آیت الله سید محمد روحانی)، چاپ اول. قم: دفتر آیت‌الله سید محمدحسینی روحانی.
خباز قطیفی، السید منیر (1414). الرافد فی علم الأصول (محاضرات السید علی السیستانی) چاپ اول. قم: مکتب آیة الله العظمى السید السیستانی.
خویی، سید ابوالقاسم (1352). أجود التقریرات (تقریرات درس محقق نائینی)، چاپ اول. قم: مطبعه العرفان‏.
روزدری، علی (1409). تقریرات آیة الله المجدد الشیرازی، چاپ اول. قم: موسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث‏.
سبحانی‌تبریزی، جعفر (1384ش). اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایه، چاپ چهارم. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ــــــــــ(1390). حجت، مجله تخصصی کلام اسلامی، 20 (79)، 3-9.
ــــــــــ(1423). تهذیب الأصول (تقریرات درس امام خمینی) چاپ اول. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
سهیلی، محمدحسین (1392). مبانی منجّزیت علم اجمالی و آثار آن، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی سید ابوالقاسم نقیبی، تهران: دانشگاه شهید مطهری، گروه فقه و حقوق اسلامی.
سیادتی‌سبزواری، میرزا حسن (1422). وسیلة الوصول الى حقائق الأصول (تقریرات درس آیت الله سید ابو الحسن اصفهانی) چاپ اول. ‏قم‏: موسسه النشر الاسلامی.
‏شیخ بهایى، محمد بن حسین (1383). زبدة الأصول، چاپ اول. قم: شریعت‏.
صدر، شهید سیدمحمدباقر (1418). دروس فی علم الأصول، چاپ پنجم. قم: موسسه النشر الاسلامی‏.
طاهری‌اصفهانی، سیدجلال‌الدین (1382). المحاضرات (مباحث اصول الفقه) (تقریرات درس آیت الله سید محمد محقق داماد) چاپ اول. اصفهان: مبارک‏.
طباطبایی، سید محمدحسین (بی‌تا). حاشیة الکفایة. چاپ اول. قم: بنیاد علمى و فکرى علامة طباطبایی.
طباطبایی‌حکیم، سیدمحمدسعید (‏1414). المحکم فی أصول الفقه، چاپ چهارم‏. بیروت‏:‌دار الهلال.
طبرسى، احمد بن على (1403ق‌). ‌الإحتجاج على أهل اللجاج، چاپ اول‌، مشهد: نشر مرتضی‌.
عابدی‌شاهرودی، علی (1383). مقدمه ‏شرح أصول الکافی لصدر المتألهین، چاپ اول. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
عراقى، ضیاءالدین (1420). مقالات الأصول، چاپ اول. قم: مجمع الفکر الاسلامی‏.
فاضل لنکرانی، محمد (1420). معتمد الأصول (تقریرات درس امام خمینی) چاپ اول. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
فضلی، عبد الهادی (1420). دروس فی اصول الفقه الامامیة، چاپ اول. بیروت: مؤسسه ام القری للتحقیق و النشر.
فیاض، محمد اسحاق (1422). محاضرات فی اصول الفقه (تقریرات درس آیت‌الله خویی)، چاپ اول. قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی.
کاظمی‌خراسانی، محمدعلی (1376). فوائد الاُصول (تقریرات درس محقق نائینی) با تعلیقات آغا ضیاءالدین عراقی، چاپ اول. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
مرتضی‌زبیدى، محمد (1414). تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ اول بیروت:‌دار الفکر.
مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی (1389). فرهنگ‌نامه اصول فقه، چاپ اول. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، معاونت پژوهشی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
مشکینی، علی (1371). اصطلاحات الاصول و معظم أبحاثها، چاپ پنجم، قم: نشر الهادی.
مظفر، محمدرضا (1387). أصول الفقه (با تعلیقه زارعى)، چاپ پنجم. قم: انتشارات اسلامى.
ــــــــــ(1402). المنطق، بیروت: دارالتعارف.
ملک‌زاده، محمدحسین (بی‌تا) تقریرات چاپ نشده درس خارج اصول تهذیبی: جلسات 158، 159 و 169.
منتظری، حسینعلی (1415). نهایة الأصول (تقریرات درس آیت‌الله بروجردی)، چاپ اول. تهران: نشر تفکر.
میرزای قمی، ابوالقاسم (1430). القوانین المحکمة فی الاصول، چاپ اول. قم: احیاء الکتب الاسلامیة.
واسطی، عبدالحمید (1403). الگوریتم اجتهاد، جلد اول. چاپ چهارم. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
هاشمی شاهرودی، سید علی (1419). دراسات فی علم الأصول (تقریرات درس آیت الله خویی) چاپ اول. قم: موسسه دائره المعارف فقه اسلامی.
ــــــــــ(1417). بحوث فی علم الاصول (تقریرات درس شهید سید محمدباقر صدر) چاپ سوم. قم: موسسه دائره المعارف فقه اسلامی.