بررسی و نقد اختلاف اشاعره با معتزله قدیم و جدید و امامیه در رابطه با حُسن و قبح عقلی و ثمره‌ی اصولی آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فقه شافعی دانشگاه تهران

2 استادیار گروه فقه شافعی دانشگاه تهران

3 استادیار گروه فقه شافعی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

موضوع تحقیق در این نوشتار این است که آیا عقل می‌تواند مستقلاً بدون استعانت از شرع، حسن و قبح اعمال را تشخیص دهد به این گونه که مناط تکلیف قرار گیرد؟ متقدمین اشاعره بر این باورند که عقل در شناخت احکام نیازمند تعالیم انبیا می‌باشد و مرجع حُسن و قبح صرفاً شرعی است. اما از نظر معتزله نخستین حجت در درک حسن و قبح، عقل است.از نظر امامیه حُسن و قبح عقلی است. اما عقل، بی‌نیاز از شرع نمی‌باشد. نو معتزلیان در اوایل قرن بیستم در صدد برآمدند تا با اتکای به عقل و تفسیری نو از مفاهیم قرآنی، اسلام را هماهنگ با مؤلفه‌های مدرنیته نشان دهند. در این مقاله تلاش شده تا تبیین شود که عقل اولاً: در تعیین حسن و قبح اعمال نمی‌تواند از شرع بی‌نیاز باشد. ثانیاً: در صورت بروز تعارض، نص شارع مقدم می‌باشد.

کلیدواژه‌ها


[1]. آمِدی، علی بن محمد ( 1412ق). ألإحکام فی اصول الأحکام، تعلیق:عبدالرزاق عفیفی، چاپ دوم، بیروت، مکتب الاسلامی.  
[2] . ابوزهره، محمد،(1377ق). اصول الفقه، قاهره، دار الفکر العربی.
[3] . احمد امین، (2012م). ضحی الاسلام، قاهره، مؤسسه هنداوی.
[4] . جُوینی، ابوالمعالی عبدالملک بن عبدالله بن یوسف،( ؟ ). التلخیص فی اصول الفقه، دار البشائر، نرم افزار مکتبة الشاملة.
[5] . حلِّی،حسن بن یوسف،(1407ق). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تعلیقات: حسن زاده آملی، ایران، مؤسسة النشر الاسلامی.
[6] . خامنه ای،سید علی،(1385ش). شعاعی از نیّر اعظم، چاپ اول، تهران، انتشارات سروش.
[7] . خرمدل، مصطفی،(1374ش). تفسیر نور، چاپ دوم، تهران، نشر احسان.
[8] . خطاف،حسن،(2105م). ماهیه العقل الاعتزالی،نشریه دانشگاه أرتوکلو ماردین، ص115-146،
[9]. داغستانی، ابوالوفاء مرتضی علی بن محمد المحمدی، (1426ق). البدرالطالع فی حل جمع الجوامع، چاپ اول، دمشق، مؤسسة الرسالة ناشرون.
[10] . زرکشی، بدرالدین محمد بن بهادر، (؟). البحر المحیط فی اصول الفقه، قاهره، نرم افزار مکتبة الشاملة.
[11]. سبحانی، جعفر، (؟). العقیده الاسلامیه علی ضوء المدرسه اهل البیت، مؤسسه امام کاظم (علیه‌السلام) مکتبه الشامله.
[12]. شهرستانی، عبدالکریم، (1968م). الملل و النحل، تحقیق: عبدالعزیز محمد الوکیل، قاهره، مؤسسة الحلبی و شرکاء.
[13] . شهلوب، فؤاد بن عبدالله العزیز،( ؟ ). المشابهه بین المعتزله الاوائل و المعتزله الجدد.
[14]. ضویحی، علی بن سعد بن صالح،(1427ق). العقل عند الاصولیین، مجله‌ی دانشگاه ام‌القری، مکه‌ی مکرمه.
[15]. طباطبایی، محمدحسین، (؟). الشیعه فی الاسلام، مترجم:جعفر بهاءالدین، چاپ هفتم، ایران، بنیاد بعثت.
[16]. طباطبایی، محمدحسین، (؟). تفسیر المیزان، مترجم: سیدمحمدباقر موسوی. ایران، مکتبه الشامله.
[17]. عُروسی، محمدعبدالقادر، (؟). المسائل المشترکة بین اصول الفقه و اصول الدین، مکتبة الرشد.
[18]. غروی، سعیده، (1387ش). معرفی معتزلیان معاصر، مجله شکوه النور، ایران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
[19]. غزالی، ابوحامد محمد بن محمد، (1400ق). المنخول من تعلیقات الاصول، تحقیق: محمد حسن هیتو، چاپ دوم،دمشق، دار الفکر.
[20] . غزالی، ابوحامد محمد بن محمد، (1423ق). الاقتصاد فی الاعتقاد، تحقیق: انصاف رمضان، چاپ اول، بیروت، ابن القتیبة للطباعة و النشر و التوزیع.
[21] . فاخوری،حنا و خلیل الجر، (1354ش). تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، مترجم: عبدالمحمد آیتی، چاپ اول. ایران، انتشارات زمان.
[22] . قاضی عبدالجبار،ابن احمد همدانی، (1416ق). شرح الاصول الخمسة، تحقیق: عبدالکریم عثمان، چاپ سوم، قاهره، مکتبة وهبة.
[23] . قاضی، عبدالجبار بن احمد همدانی، (1385ق). المغنی، قاهره، الدار المصریه للتألیف و الترجمه.
[24] . قاضی،عبدالجبار بن احمد همدانی، (؟). المحیط بالتکلیف، تحقیق: عمر السید عزمی، قاهره،الدار المصریه للتألیف و الترجمه.
[25]. گرجی، ابوالقاسم، (1369ش). مقالات حقوقی، انتشارات دانشگاه تهران.
[26]. گُلی، جواد، و یوسفیان، حسن، (1389ش). جریان شناسی نو معتزله، نشریه معرفت کلامی، شماره سوم، از 115-142.
[27] . مانع، ابن حامد الجهنی و...،(1426ق). الموسوعة المیسرة فی الادیان و المذاهب و الاحزاب المعاصرة،چاپ پنجم، ریاض،دار الندوه العلمیه.
[28] . محمدی، ابوالحسن، (1370ش). مبانی استنباط حقوق اسلامی، انتشارات دانشگاه تهران.
[29] . مسالتی، عبدالحمید، (2018م). النص بین القراءة الحرفیة و القراءة التأویلیة عند علماء الکلام، مجله علوم اجتماعی، الجزائر،مجلد 15، شماره 28، ص 325-341.
[30] . معروف الحسنی،‌ هاشم، (1394ش). شیعه در برابر معتزله و اشاعره، مترجم: محمد صادق عارف، ایران،انتشارات آستان قدس رضوی.
[31] . منصورزاده، محمدباقر، و زهرا مسعود، (1396ش). بررسی مبانی اندیشه‌های سیاسی در میان معتزلیان، فصلنامه سیاست، سال چهارم، شماره سیردهم، از 37-49.
[32] . یاسر احمد، عبدالله، و صفوان، تاج الدین علی، (1434ق) العقل عند المتکلمین، مجله دانشکده‌ی علوم اسلامی، موصل، مجلد هفتم، شماره 2/14.