بازپژوهی ضرب زنان در آیۀ 34 سورۀ نساء

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

2 دانش آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه علامه طباطبایی.

چکیده

مشهورترین دیدگاه، پیرامون «ضرب» مطرح شده در آیۀ: 34/ نساء، کتک‌زدن زنان و با قدری تخفیف، زدن ایشان با چوب مسواک است؛ اما باتوجه به: «بسیاری از عمومات فقهی و اخلاقی»، «توصیه­های قرآن نسبت به رفتار معروف با همسران» و لحاظ: «موارد استعمال ماده ضرب در دیگر آیات قرآن، سنت پیامبر و کاربرد آن در زبان عرب (به ویژه بدون حرف اضافه)»، کتک‌زدن همسران را نباید از مصادیق ضرب در جمله: «اضربوهن» دانست؛ زیرا با دقت در منابع روایی و لغت­نامه­ها، احتمال دیگری نیز در مفهوم آیه قابل ارایه ­است و آن، این­که مراد از ضرب زنان، واکنش عملی (چه بسا ملایم) به منظور ابراز نگرانی شوهر نسبت به آیندۀ زندگی مشترک، برای بازگرداندن آرامش میان ایشان است. این واکنش می­تواند مصادیق احتمالی، چون: تغییر در رفتار به ویژه سخت­گیری در نفقه (آن­سان که در روایات تصریح شده است) داشته باشد که با در نظر گرفتن شرایط از سوی شوهر قابل اعمال است. هم­چنین توجه به مفهوم «سواک» به‌کار رفته در منابع حدیثی، می‌تواند مؤیدی دیگر برای واکنش عملی (ملایم) محسوب شود.
 

کلیدواژه‌ها


[1] قرآن کریم
[2] آلوسی، سیدمحمود، (1415). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیة.
[3] ابن­العربی، ابی­بکر محمد­بن­عبدالله، (؟). احکام القرآن، محقق: بجاوی، علی­محمد، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.
[4] ابن بابویه، (1398). محمدبن علی، التوحید، محقق: حسینی، هاشم، قم، جامعۀ مدرسین.
[5] ـــــــــــ ، (1413). من لایحضره الفقیه، محقق: غفاری، محمدبن علی، قم، جامعۀ مدرسین.
[6] ابن­سکیت اهوازی، (1949). اصلاح المنطق، محقق: شاکر، احمد محمد، عبدالسلام، محمد­هارون قاهره، دارالمعارف.
[7] ابن­شعبه حرانی، حسن­بن­علی، (1404). تحف العقول عن آل الرسول، محقق: غفاری، علی­اکبر، قم، جامعۀ مدرسین.
[8] ابن فارس، احمد بن فارس‏، ( 1404)‏‏. معجم مقاییس اللغة‏، قم‏، مکتب الأعلام الاسلامی.
[9] ابن عاشور، محمد بن طاهر،(؟). التحریر و التنویر، بی جا، بی نا.
[10] ابن عربی، محیی‌الدین‌محمد، (1422). تفسیر ابن عربی، بیروت، دارالاحیاء التراث ‌العربی.
[11] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، (1419). تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیة منشورات محمد علی بیضون.
[12] ابن منظور، محمدبن مکرم، (1414). لسان العرب، بیروت، دارصادر.
[13] ابوالفتوح رازی، حسین‌بن علی، (1408). روض‌الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهش­های آستان قدس رضوی.
[14] ابو­سلیمان، عبدالحمید احمد،  (2002). ضرب المراة وسیلة لحل الخلافات الزوجیة، دمشق، دار الفکر.
[15] ازدی، عبدالله بن محمد، (1387). کتاب الماء، محقق: اصفهانی، محمد مهدی، تهران، موسسۀ تاریخ پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران.
[16] بحرانی، سید هاشم، (1411). حلیة الابرار فی اصول محمد و آله الاطهار، قم، موسسة المعارف الاسلامیة.
[17] برقی، احمدبن، محمد بن خالد، (1371). المحاسن، قم، دار الکتب الاسلامیة.
[18] بستانی، فؤاد افرام، مهیار، رضا، (1375). فرهنگ ابجدی، تهران، انتشارات اسلامی.
[19] بغدادی، علاءالدین علی‌بن‌محمد، (1415).  لباب التأویل فی معانی التنزیل، ‌بیروت، دارالکتب العلمیة.
[20] بوطی، محمد سعید رمضان، (1431). لایأتیه الباطل، دمشق، دارالفکر.
[21] بیضاوی، عبداله بن عمر، (1418).  انوار التنزیل، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.
[22] توجهی، عبدالعلی، (1389)، «لزوم جرم انگاری نشوز زوج»، مطالعات راهبردی زنان، سال دوازدهم، ش48، ص219-252.
[23] ثعالبی، عبدالرحمن ‌بن ‌محمد،(1418). جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.
[24] ــــــــــ ، (1414). فقه اللغة، محقق: طلبه، جمال، بیروت، دار الکتب الاسلامیة.
[25] ثعلبی، ابواسحاق،(1422). الکشف و البیان عن‌تفسیر القرآن، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.
[26] جرجانی،‌ ابوالمحاسن حسین بن حسن،(1377).  جلاء الأذهان و جلاء الأحزان، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
[27] جعفربن محمد(ع)، (1400). مصباح الشریعة، بیروت، اعلمی.
[28] جعفری لنگرودی‌، محمد‌جعفر، (1379). مجموعه محشی قـانون مـدنی (عـلمی، تطبیقی، تاریخی)، تهران، کتابخانه گنج دانش.
[29] جوادی آملی، عبدالله، (1384). حق و تکلیف، قم، نشر اسدی.
[30] جـوهری، اسـماعیل­بن­حماد ، (1407). الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دار‌العلم‌ للملایین.
[31] حائری تهرانی، میرسیدعلی، (1377).‌ مقتنیات الدرر، تهران، دار الکتب الاسلامیة.
[32] حسینی سیستانی، سیدعلی، (1416). منهاج الصالحین، قم، مکتبة آیة الله العظمی السید السیستانی.
[33] حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، (1363). تفسیر اثناعشری، میقات، تهران.
[34] حقی بروسوی، اسماعیل،(؟). روح البیان، بیروت، دارالفکر.
[35] حکیم باشی، حسن، (1380).« آیۀ نشوز‌ و ضرب زن از نگاهی دیگـر»، پژوهـش های قـرآنی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم،27و28، پاییز و زمستان، صص 102-131.
[36] خمینی(امام)، سید روح‌ الله‌، (1390).  تحریر الوسیلة، قـم، دار الکتـب العلمیة.
[37] ـــــــــــــ ، (1394)، آداب الصلوة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س).
[38] دهخدا، علی اکبر،(1377). لغت نامۀ دهخدا، تهران، دانشگاه تهران.
[39] راغب اصفهانی،(1412). مفردات، بیروت، دارالعلم.
[40] رامپوری، غیاث الدین محمد بن جلال الدین بن شرف الدین، (1388). غیاث اللغات، محقق: ثروت، منصور، تهران، موسسۀ انتشارات امیرکبیر.
[41] زمخشری، محمود، ( 1979). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتاب العربی.
[42] سبزواری نجفی، محمدبن حبیب الله،( 1406). الجدید فی تفسیر القرآن المجید، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.
[43] سجادی، سید ابـراهیم، (1380). «قـوامیت مردان بر زنان در خانواده»‌، پژوهشهای‌ قرآنی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه قـم،  25و26، بهار و تابستان.
[44] سمرقندی، نصربن محمدبن احمد، (؟). بحرالعلوم، بی جا.
[45] سید قطب، (1412). فی ظلال القرآن، بیروت، دارالشروق.
[46] شبر‌، سیدعبدالله، (1412). تـفسیر القـرآن الکریم، بیروت، دار البلاغة للطباعة و النشر.
[47] شحرور، محمد، (1994). الکتاب و القرآن قرائة معاصره، دمشق، الأهالی للطباعه والنشر و التوزیع.
[48] شعیری، محمد بن محمد، (؟). جامع الأخبار، نجف، مطبعة طیدریة.
[49] شیبانی، محمدبن‌حسن، (1413). نهج‌البیان عن کشف معانی‌القرآن، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.
[50] صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، (1414). المحیط فی اللغة، محقق: آل یاسین، محمدحسن، عالم الکتاب، بیروت.
[51] صادقی تهرانی، محمد، (1365).  الفرقان فی تفسر القرآن بالقرآن، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی.
[52] صافی گلپایگانی، لطف الله، ( 1420). هدایة‌ العباد‌، چاپ اول، قم، مؤسسة السیدة المعصومة.
[53] طالبی، مهریزی، ( 1384). «مسئله تنبیه بدنی زنان»، مجلۀ پیام زن، 160.
[54] طباطبایی، محمدحسین، (1417). المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین.
[55] طبرسی، ابوعلی، (1372). مجمع‌البیان، تهران، انتشارات ناصرخسرو.
[56] طبری، محمد بن جریر، (1412). جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفة.
[57] طوسی، محمدبن حسن،(؟). التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.
[58] علی بن موسی، (1406). فقه الرضا(ع)، مشهد، موسسه آل البیت.
[59] عاملی، زین الدین( شهید ثانی)، (1416). مسالک الأفهام الی تنقیح شرایع الاسلام، قم، موسسة المعارف الاسلامیة.
[60] فخررازی، محمد بن عمر، (1420). مفاتیح الغیب، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.
[61] فراء، ابوزکریا یحیی بن زیاد، (؟). معانی القرآن، مصر، دارالمـصریة للتألیف و الترجمة.
[62] فراهیدی، خلیل بن احمد،[1409). کتاب العین‏، قم‏،‏ نشر هجرت.
[63] فضل‌اله، سیدمحمدحسین، (1419).  من وحی القرآن، بیروت، دارالملاک للطباعة و النشر.
[64] فیروزآبادی، مجد الدین محمد بن یعقوب، (1371). قاموس المحیط، مصر، انتشارات السعادة.
[65] فیض کاشانی، مولی محسن، (1415).  الصافی، تهران، انتشارات صدر.
[66] ــــــــــــــ ، ( 1406). الوافی، اصفهان، کتابخانه امام امیرالمومنین.
[67] فیومی، احمد بن محمد،(1414). مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، دارالهجرة.
[68] قرشی، علی‌اکبر، (1412). قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیة.
[69] قرطبی، محمدبن احمد، (1364). الجامع الاحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو.
[70] قمی، علی بن ابراهیم، (1367). تفسیر قمی، محقق: موسوی جزایری، سید طیب، قم،‌ دارالکتاب.
[71] کاشانی، ملا فتح الله، (1336). منهج الصادقین فی لزام المخالفین، تهران، کتابفروشی علمی.
[72] کاشفی سبزواری، حسین بن علی، (1369). مواهب علیه، تهران، سازمان انتشارات اقبال.
[73] محقق حلی، ابـوالقاسم نـجم الدین جـعفر بن الحسن، (1409). شرائع الاسلام، تهران‌، انتشارات‌ استقلال.
[74] محقق داماد، مصطفی، (1384)، بررسی فقهی حقوق خانواده (نکاح و انحلال آن)، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی.
[75] محلی، جلال‌الدین، سیوطی، جلال الدین، (1416). تفسیر الجلالین، بیروت، موسسة النور للمطبوعات.
[76] مشهدی قمی، محمدبن محمدرضا، (‌1368). کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد.
[77] مصطفوی، حسن، (1368). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
[78] مفید، محمد بن محمد، (1413). الاختصاص، محقق: غفاری، علی اکبر، محرمی زرندی، محمود، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ مفید، قم.
[79] ــــــ ، (؟). اوائل المقالات، محقق: انصاری، ابراهیم، موسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهل البیت.
[80] معرفت، محمدهادی، (1388). شبهات و ردود حول القرآن الکریم، مترجم: حکیم‌باشی، حسن، رستمی، علی‌اکبر، علی‌زاده، میرزا، خرقانی، حسن، قم، ذوی القربی.
[81] مغنیه، محمد جواد، (1424). تفسیر الکاشف، تهران، دار الکتب الاسلامیة.
[82] مصطفوی‌فرد، حامد، (1391). «بازخوانی مفهوم نشوز زن و مرد در قرآن»، فقه اهل بیت، 69، بهار، صص76-127.
[83] مظهری، محمد­بن­ثناء­الله، (1412). التفسیرالمظهری، محقق: تونسی، غلام­نبی، پاکستان، مکتبة رشدیة.
[84] معلوف، لوئیس، (؟). المنجد فی الاعلام، بیروت، افست دارالمشرق.
[85] مقاتل‌بن‌سلیمان بلخی، (1423). تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.
[86] موسوی بجنوردی، سید محمد، (1377)، «اسلام خشونت نسبت به زن را نمی پذیرد»، حقوق زنان، تیر و مرداد 1377- ش 3، ص 5-9.
 [87] موسوی رکنی، علی‌اصغر؛ دهقان منشادی، نجمه، (1387). «تنبیه زوجه از دید گاه فقه امامیه و حقوق موضوعه ایران»، فصلنامۀ بانوان شیعه، سال پنجم، ش16، صص 165-206.
[88] موسوی رکنی لاری، سید مجتبی، (1384). «حقایق پنهان در آیات قرآن»، بینات، سال یازدهم، ش3، 166- 170.
[89] میرخانی، عزت السـادات، ( 1378). «ریاسـت، تمکین، تـسخیری مـتقابل در‌ خـانواده‌«، کتاب زنان، ش5، پاییز، صص16-31.
[90] نجفی، محمدحسن،(؟). ‌جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام‌، دوم، تهران، دارالکتب الاسلامیة.
[91] نوبهار، رحیم؛ حسینی، سیده­ام­البنین، (1397)، «حدود روابط جنسی زن و شوهر در چارچوب قاعده معاشرت به معروف»، خانواده پژوهی، سال چهاردهم، ش 53، ص75-94.
[92] نوری، حسین­بن­محمد­تقی، ( 1408). مستدرک الوسائل و مستنبط المسا ئل، قم، موسسه آل البیت.
[93] هاشمی، احمد، (1384). جواهر البلاغة، محقق: صدقی، محمد­جمیل، تهران، موسسة الصادق للطباعة و النشر.
[94] هیثمی‌، نورالدین علی­بن‌­ابـی‌­بـکر، (؟). مـجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت، دارالکتب العلمیة.