عقل در مبانی تحلیل اقتصادی حقوق در مقایسه با حقوق اسلامی (با تکیه‌ بر انگاره‌های علامه طباطبائی (ره))

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشگاه شهید بهشتی(ره)،

2 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

تحلیل اقتصادی حقوق تلاشی جذاب و چالش‌برانگیز برای به کار گرفتن مفاهیم و روش‌های استدلال اقتصاد مدرن مبتنی بر عقل اقتصادی یا عقل ابزارگرا است تا فهمی عمیق‌تر و عقلانی‌تر نسبت به مشکلات حقوقی به دست آید آنچه در نگاه رویکرد شناسی به این مکتب مشهود است اهمیت مقاصد و اهداف در حکمت عملی (بایدها و نبایدها) و نقش عقل به عنوان طراح ابزارهای تامین مقاصد است  که دید بشر را گسترش می‌دهد و از جمود خارج نموده و همواره بشر را به طراحی ابزارهایی بهتر رهنمون می سازد؛ حال تبیین چنین جایگاهی برای عقل انسان در فلسفه فقه نیازمند مداقه و بررسی است. آنچه از بررسی مکاتب فقه و حقوق اسلامی به دست می‌آید آن است که در  فقه اسلامی مکتب فقه مقاصدی و دیدگاه علامه طباطبایی(ره) چنین رویکردی را دارد و این عقل بشر است که ابزارهای لازم را برای وصول به غایات مدنظر طراحی و جرح‌وتعدیل می‌نماید لذا به نظر می‌رسد عقل ابزارگرا از این حیث مورد تأیید شارع باشد وبرخی تعابیر مانند مصالح مرسله واستصلاحات  ... نیز با همین رویکرد مطمح نظر اندیشمندان مسلمان بوده است و نظریه اعتباریات مرحوم علامه طباطبایی نیز با مکتب فقه مقاصدی قرابت مبنایی دارد.

کلیدواژه‌ها


[1]. ابن ادریس حلی، ابوجعفر محمد بن منصور( 1417 ق.) السرائر، چ 4، مؤسسه النشر الاسلامی.
[2]. ابن خلدون، عبدالرحمن (1369) مقدمه ابن خلدون، ترجمه پروین گنابادی، ج 1، چ 7، تهران، علمی و فرهنگی.
[3]. ابن منظور(1416 ق.) لسان العرب، چ 1، بیروت، دار احیاء الترات العربی و موسسه التاریخ العربی.
[4]. انصاری، مرتضی ( 1326) فرائد الاصول، (رسائل)، چاپ سنگی.
[5]. انصاری، مهدی(1390)تحلیل اقتصادی حقوق قراردادها، تهران، جنگل.
[6]. بابائی، ایرج، مبانی نظری تحلیل اقتصادی حقوق، پژوهش حقوق و سیاست، 1389.
[7]. بادینی، حسن (1382) مبانی فلسفی نگرش اقتصادی به حقوق، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، شماره 62.
[8]. جعفری لنگرودی، محمدجعفر(1368) تاریخ معتزله؛ فلسفه فرهنگ اسلام، تهران، کتابخانه گنج دانش.
[9]. ــــــــــــــ (1371) ترمینولوژی حقوق، چ 5، تهران، انتشارات گنج و سخن.
[10]. ـــــــــــ ، محمدجعفر(1389)، روشی نو در مقدمه عمومی علم حقوق، تهران، کتابخانه گنج دانش.
[11]. ـــــــــــ ، محمدجعفر(1390)  مکتب‌های حقوقی در حقوق اسلام، تهران، انتشارات سینا.
[12]. جوادی آملی، عبداﷲ (1375) فلسفه حقوق بشر، قم، انتشارات صدرا.
[13]. ـــــــــــ ، (1385) منزلت عقل در هندسه فهم دین، چ 2، قم، اسرا.
[14]. ـــــــــــ ، (1391) منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، چ 6، قم، اسراء.
[15]. ـــــــــــ ، (1385) حق و تکلیف در اسلام، قم، چ 2، قم، اسرا.
[16]. جوان، موسی(1386) مبنای حقوق، ج 1، تهران، انتشارات رنگین‌کمان.
[17]. دادگر، عزتی، یدالله، مرتضی(1382) عقلانیت در اقتصاد اسلامی، فصلنامه پژوهش‌های اسلامی، ش. 10.
[18]. دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، ج 1، اول از دوره جدید، مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران.
[19]. ربانی گلپایگانی، علی (1375) حسن و قبح افعال از دیدگاه علامه طباطبایی، کیهان اندیشه، شماره 68، صص 74ـ88.
[20]. رشدی، علیان(1406 ق.) العقل عند الشیعه الامامیه، ج 2، چ 1، بغداد.
[21]. شهابی، مهدی (1394) تحلیل عدالت طبیعی متغیر همچون مبنای اعتبار هنجار حقوقی در حقوق اسلامی مبتنی بر آراء شهید مطهری و علامه طباطبائی (ره)، شیراز، فصل‌نامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز.
[22]. صالحپور، جهانگیر (1378) امام‌خمینی؛ فقیه دوران گذار؛ از فقه جواهری تا فقه المصلحه، کیان، شماره 46، صص 26ـ37.
[23]. صرامی، سیف‌اﷲ(1380) احکام حکومتی و مصلحت، مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام.
[24]. طاهری، سید صدرالدین (1385)  بررسی انتقادی نظریه‌ی علامه طباطبایی پیرامون حسن و قبح اخلاقی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شماره 46.
[25]. طباطبایی، محمدحسین (؟) اصول فلسفه و روش رئالیسم،قم، دفتر انتشارات اسلامی.
[26]. ـــــــــــــــ  (؟) حاشیه الکفایه، ج 2، تهران، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی.
[27]. ــــــــــــــ (1390) المیزان فی تفسیر القرآن، الجزء الخامس و الثالث، الطبعه الثانیه، بیروت، الأعلمی.
[28]. طیب، سید عبدالحسین(1352) کلم الطیب در تقریر عقاید اسلام، تهران، بنیاد فرهنگ اسلامی حاج محمدحسین کوشاپور.
[29]. علیدوست، ابوالقاسم (1388) فقه و مصلحت، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
[30]. عمید زنجانی، عباسعلی (1386)  قواعد فقه، بخش حقوق عمومی، ج 3، تهران.
[31]. غزالی، ابوحامد (1322 ق)  المستصفی المطبعه الامیریه، الطبعه الاولی.
[32]. فاضل لنکرانی، محمد (1384) ایضاح الکفایه، ج 4، قم، دفتر نشر.
[33]. فنائی اشکوری، محمد (1388) جایگاه عقل و وحی در هندسه معرفت بشری، مجله معرفت فلسفی.
[34]. فیروزجایی، رمضان (1383) عقلانیت در نظر علامه طباطبایی (ره)، مجله ذهن، شماره 7.
[35]. قمی، میرزا ابوالقاسم (؟) قوانین الاصول، چاپ سنگی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه.
[36]. کاتوزیان، ناصر (1377) فلسفه حقوق، ج 1 و 3، ج 1، تهران، انتشارات انتشار.
[37]. مدرسی، علی‌اصغر (1375) حقوق فطری یا مبانی حقوق بشر، ج 1، تبریز، انتشارات موبل.
[38]. مرعشی، سید محمدحسن (1376) دیدگاه‌های نو در حقوق کیفری اسلام، مصلحت و پایه‌های فقهی آن، تهران، نشر میزان.
[39]. مشکور، محمدجواد(1368)  سیر کلام در فرق اسلام، چ 1، تهران، انتشارات شرق.
[40]. مظفر، محمدرضا (1369) اصول الفقه، ج 2، تهران، نشر معارف اسلامی.
[41]. معین، محمد (1363) فرهنگ فارسی، ج 6، تهران، امیرکبیر.
[42]. منصوری، سید مهدی(1380)  حقوق، مبانی و فلسفه آن، تهران، کانون اندیشه جوان.
[43]. موسوی‌خمینی (امام)، سید روح‌الله (1372) انوار الهدایه فی التعلیقه علی الکفایه، ج 1، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
[44]. Alchian, Armen A and Demsetz, Harold (1972) Production, information costs, and economic organization, at: http://wwwjstororg.
[45]. Beccaria, Cesar (1764) on crimes and punishment, at: http://www.constitution.org/cb/crim_pun28.htm.
[46]. Becker, G S (1957) The Economics of Discrimination, at: http://www.jstor.org.
[47]. Bentham, Germy (1789) The theory of legislation, Principles of the civil code, at: http://www.jstor.org.
[48]. Bentham, Jeremy (1988) Principes de législation et d’économie politique, Paris: Guillaumin.
[49]. Calabresi, Guido (1961) some thought on risk distribution and the law of torts, Yale law journa, at: http://www,jstor.org.
[50]. Choi, Stepehn J and Gulati, G Mitu (1960) The problem of social cost, Journal of law and economics, at: wwwsfuca/-allen/CoaseJLE l 960pdf
[51]. Cooter R. & Ulen. Thomas (2000) Law & Economics, 3 Edition Massachusetts Addison Wesley Longman.
[52]. Hesselink, Martijn W. Non (2001) The Principle of European Contract Law: Some Choices Made by the Lando Commission, Global Jurist Frontiers,  p 51, at: http: //wwwbepresscom/gj.
[53]. http://www.bibliomania.com/2/l/65/l 12/frameset.html.
[54]. Malloy, R (2004) Law 1n a Market Context, first edition Cambridge University Press.
[55]. Mathis, Klaus Mathi, Translated by Deborah Shannon (2009) EFFICIENCY INSTEAD OF JUSTICE? Searching for the Philosophical Foundations of the Economic Analysis of Law, University of Lucerne, Switzerland
[56]. Veljanovski, Cento G )2007(  Economic Principles of Law, Cambridge university press.
[57]. Robin Paul Malloy (2004) Law in a market context: an introduction to market concepts in legal reasoning, Cambridge university press, First published, p 145.