بررسی شرط لزوم اتحاد مکانی و زمانی رفتار جنایی و فوت، جهت تغلیظ دیه (کاوشی در مبانی فقهی ماده 555 ق.م.ا)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه قم

2 استاد فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران

3 استادیار فقه و حقوق اسلامی دانشگاه تبریز

چکیده

در ماده 555ق.م.ا تغلیظ دیه، مشروط بر این شده که رفتار مرتکب و فوت، هر دو در ماه­های حرام یا حرم مکه باشد. درحالی که اکثر فقیهان امامیه قائل به عدم شرطیت اتحاد مکانی و زمانی فوت و رفتار جنایی، هستند. بر همین اساس، مسئله اصلی نوشتار حاضر، بررسی دیدگاه­های مختلف در مورد لزوم یا عدم لزوم وحدت زمان یا مکان وقوع جنایت و فوت مجنی­علیه برای ثبوت حکم تغلیظ دیه و تحلیل ادله ارائه ­شده در این باره است. یافته­های این تحقیق که مبتنی بر روش توصیفی­تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه­ای صورت گرفته، نشانگر آن است که با وجود خدشه بسیار در اعتبار سندی روایات وارده در خصوص اصل تغلیظ دیه، قول حق، دیدگاه رقیب می­باشد که قانونگذار ایران نیز همان را برگزیده است. چرا که مطابق روایات باب، از جمله صحیحه کلیب اسدی، تحقق رفتار جنایی در آن مکان یا زمان­های خاص موضوعیت دارد و از این رو، ملاک در تغلیظ دیه این است که مسمّای قتل در آن زمان یا مکان حاصل باشد و برای صدق عرفی آن لازم است که سبب و مسبَّب، یعنی رفتار و فوت، اتحاد زمانی و مکانی داشته باشند. زیرا قتل، عنوانی است که صدق آن، رفتار فاعلی را می­طلبد و بدون آن رفتار، عنوان موت یا فوت یا مرگ بر آن صادق است نه قتل. اکتفا به قدر متیقن در موارد خلاف مثل تغلیظ دیه نیز مؤید نظریه اعتبار اتحاد زمانی و مکانی رفتار جنایی و فوت است. هم­چنین به نظر می­رسد که عبارت «رفتار مرتکب» در ماده یادشده، موجب بروز احتمالاتی می­شود که ممکن است در مواردی ماحصل از ارزیابی ادله را نقض کند. از این‌رو، برای دفع آن پیشنهاد می­شود عبارت «رفتار جنایی»، جایگزین آن شود.

کلیدواژه‌ها


[1]. ابن­داود حلّی (1383ق)، حسن، رجال ابن­داود، تهران: دانشگاه تهران.
[2]. ابن­سعیدحلّی، یحیی(1394ق)، نزهة الناظر، قم: منشورات رضی.
[3]. ابن­شجاع­قطّان، ­محمد (1424ق)، معالم­الدین، قم: مؤسسه امام صادق­(ع).
[4]. ابن­شهر آشوب، رشیدالدین­محمد (1380ق)، معالم العلماء، نجف: الحیدریة.
[5]. ابن­غضائری، ابوالحسن احمد(؟)، رجال ابن­­الغضائری، قم: بی­نا.
[6]. ابن­فهدحلّی، جمال­الدین احمد (1407ق)، المهذب البارع، قم: اسلامی.
[7]. ـــــــــــــــــ (1410ق)،  المقتصرمن­شرح­المختصر، مشهد: ­الإسلامیة.
[8]. ابن­مکی­عاملی (شهیداول)(1410ق)، محمد، اللمعة الدمشقیة، بیروت: دارالتراث.
[9]. اردبیلی، محمدعلی (1392ش)، حقوق جزای عمومی، تهران: میزان.
[10]. احسایی، محمدبن­ابی­جمهور (1405ق)، عوالی اللئالی العزیزیة، قم: بی­نا.
[11]. اصفهانی (مجلسی­اول)(1406ق)، محمدتقی، روضة­المتقین، قم: کوشانبور.
[12]. اصفهانی (مجلسی دوم)(1406ق)، محمدباقر، ملاذ الأخیار، قم: مرعشی­ره.
[13]. ـــــــــــــ (1404ق)، مرآة العقول، تهران: دارالکتب­الإسلامیة.
[14]. الهی­منش، محمدرضا(1392ش)، جرایم علیه تمامیت جسمانی افراد، تهران: مجد.
[15]. انصاری، مرتضی(1428ق)، فرائدالاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
[16]. ایروانی، باقر (1426ق)، دروس تمهیدیه فی القواعد الفقهیه، قم: دار الفقه.
[17]. تبریزی، جواد (1428ق)، تنقیح مبانی­الأحکام-کتاب­الدیات، قم: دارالصدیقة(­ع).
[18]. ــــــــــــ (1427ق)، صراط النجاة، قم: دارالصدیقة­(ع).
[19]. تفرشی، سیدمصطفی (1418ق)، نقد الرجال، قم: مؤسسه آل­البیت­(ع).
[20]. جبعی­عاملی (شهیدثانی)(1413ق)، زین­الدین، مسالک الأفهام، قم: المعارف الإسلامیة.
[21]. حائری اصفهانی، محمدحسین (1404ق)، الفصول الغرویۀ، قم: احیاء العلوم الاسلامیه.
[22]. حائری­مازندرانی، محمد (1416ق)، منتهی المقال، قم: آل­البیت­(ع).
[23]. حرّعاملی، محمد (1409ق)، وسائل الشیعة، قم: مؤسسه آل البیت­(ع).
[24]. ــــــــــــــــ (1412ق)، هدایة الأمة، مشهد: الإسلامیة.
[25]. حسینی خامنه­ای، (1393ش) سیدعلی، درس خارج فقه، اردیبهشت.
[26]. حسینی­عاملی، سیدجواد(1419ق)، مفتاح الکرامة، قم: انتشارات اسلامی.
[27]. حکیم، عبدالصاحب(1413ق)، منتقی الاصول، قم: بی­نا.
[28]. حلّی(علامه)، حسن بن یوسف(1414ق)، تذکرة الفقهاء، قم: آل­البیت­(ع).
[29]. ــــــــــــــ (1413ق)، قواعد الأحکام، قم: بی­نا.
[30]. ـــــــــــــــ (1381ق)، خلاصة­الأقوال، نجف­اشرف:الحیدریة.
[31]. خمینی(امام)(؟)، سیدروح اللّه، تحریر الوسیلة، قم: دار العلم.
[32]. خواجوئی، محمداسماعیل (1413ق)، الفوائد الرجالیة، مشهد: الإسلامیة.
[33]. خوانساری، سیداحمد (1405ق)، جامع المدارک، قم: اسماعیلیان.
[34]. خویی، سیدابوالقاسم (1422ق)، مبانی­تکملة­المنهاج، قم: مؤسسة الخوئی(­ره).
[35]. ـــــــــــــــ (؟)، معجم رجال الحدیث، قم: مؤسسة الخوئی­(ره).
[36]. ــــــــــــــــ (1418ق)، موسوعة الإمام الخوئی، قم: مؤسسة الخوئی­(ره).
[37]. خویی، سیدابوالقاسم تبریزی، جواد(1427ق)، فقه الأعذار الشرعیة، قم: دارالصدیقة.
[38]. راغب­اصفهانی، حسین (1412ق)، مفردات ألفاظ القرآن، سوریه: دارالعلم.
[39]. زراعت، عباس (1387ش)، شرح قانون مجازات اسلامی(بخش دیات)، تهران، ققنوس.
[40]. سبحانی، جعفر(؟)، تأریخ الفقه الإسلامی و أدواره، قم: مؤسسه صادق­(ع).
[41]. سبزواری، سیدعبدالأعلی(1413ق)، مهذّب الأحکام، قم: مؤسسه المنار.
[42]. سیوری، فاضل­مقداد(1404ق)، التنقیح الرائع، قم: انتشارات مرعشی(­ره).
[43]. شامبیاتی، هوشنگ(1386ش)، حقوق کیفری اختصاصی، تهران: مجد.
[44]. شبیری­زنجانی، سیدموسی(1419ق)، کتاب نکاح، قم: مؤسسه رای‌پرداز.
[45]. شوشتری، محمدتقی(1406ق)، النجعة فی شرح اللمعة، تهران: صدوق.
[46]. شیخ طوسی، ابوجعفرمحمد(1390ق)، الاستبصار، تهران: الإسلامیة.
[47]. ـــــــــــــ (؟)، الفهرست، نجف اشرف: المکتبة الرضویة.
[48]. ــــــــــــــ (1407ق)، تهذیب الأحکام، تهران: الإسلامیة.
[49]. طباطبایی­حکیم، محمدسعید(1428ق)، الکافی­فی­اصول­الفقه، بیروت:بی­نا.
[50]. طباطبایی قمّی، سیدتقی(1417ق)، الغایة القصوی، قم: محلاتی.
[51]. ــــــــــــــ (1426ق)، مبانی منهاج الصالحین، قم: قلم الشرق.
[52]. علوی، عادل (1424ق)، القول الرشید فی الاجتهاد و التقلید، قم: کتابخانه مرعشی(ره).
[53]. فاضل لنکرانی، محمد (1418ق)، تفصیل الشریعة-الدیات، قم: مرکز فقهی.
[54]. فاضل لنکرانی، محمدجواد (1387ش)، تقریرات درس خارج اصول.
[55]. فاضل­آبی، حسن (1417ق)، کشف الرموز، قم: انتشارات اسلامی.
[56]. فاضل­هندی، محمد (1416ق)،کشف­ اللثام­، قم: انتشارات­اسلامی.
[57]. فیاض، محمداسحاق (1426ق)، المسائل المستحدثة، کویت: رفیع.
[58]. فیومی، احد بن محمد (1414ق)، المصباح المنیر، قم: دارالهجره.
[59]. کارخیزان، محمدحسین (1392ش)، کاملترین مجموعه محشای قانون مجازات اسلامی جدید، تهران: راه نوین.
[60]. کشّی، ابوعمرو محمد (1409ق)، رجال الکشی، مشهد: دانشگاه.
[61]. کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
[62]. محدث نوری، میرزاحسین (1407ق)، خاتمة المستدرک، قم: آل البیت (ع).
[63]. محقق­حلّی، نجم­الدین­جعفر (1412ق)، نکت النهایة، قم: انتشارات اسلامی.
[64]. ـــــــــــــــ (1418ق)، المختصرالنافع، قم: ­الدینیة.
[65]. ــــــــــــــــ (1408ق)، شرائع­الإسلام، قم: اسماعیلیان.
[66]. مدنی­کاشانی، آقارضا (1408ق)، کتاب الدیات، قم: انتشارات اسلامی.
[67]. مصطفوی، حسن (1430ق)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
[68]. مقدس­اردبیلی، احمد (1403ق)، مجمع­الفائدة ­و البرهان­، قم: اسلامی.
[69]. مکارم شیرازی، ناصر (1427ق)، الفتاوی الجدیدة، قم: مدرسه امام علی(­ع).
[70]. منتظری، حسین­علی (؟)، رساله استفتاءات، قم: بی­نا.
[71]. ــــــــــــــــ (1415ق)، نهایۀ الاصول، تهران: نشر تفکر.
[72]. موسوی­عاملی، محمدبن­علی(1411ق)، مدارک­الأحکام، بیروت: آل­البیت(­ع).
[73]. میرزای­قمی، ابوالقاسم (1430ق)، القوانین­المحکمه­فی­الاصول،قم:الاسلامیه.
[74]. میرمحمدصادقی، حسین (1392ش)، جرایم علیه اشخاص، تهران: میزان.
[75]. نجاشی، ابوالحسن احمد (1407ق)، رجال النجاشی، قم: انتشارات اسلامی.
[76]. نجفی­کاشف­الغطاء، احمد (1423ق)، سفینة النجاة، نجف: کاشف الغطاء.
[77]. نجفی، محمدحسن (1404ق)، جواهرالکلام، بیروت: إحیاء التراث.
[78]. نراقی، میرزاابوالقاسم (1422ق)، شعب­المقال­فی­درجات­الرجال، قم: کنگره­نراقی.
[79]. نوربها، رضا (1390ش)، زمینه حقوق جزای عمومی، تهران: گنج‌دانش.
[80]. ولیدی، محمدصالح (1385ش)، جرایم علیه اشخاص، تهران: امیرکبیر.