بررسی قاعده فقهی «لا طاعهَ لمخلوقٍ فی معصیهِ الخالق»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه ایلام

2 دانشجوی دکتری رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه مازندران

چکیده

با وجود جایگاه ویژه­ی قواعد فقهی در تفریع و تطبیق احکام فقهی؛ هنوز قواعدی هستند که استخراج و اصطیاد نشده­ و یا در میان فقها به عنوان یک قاعده­ی فقهی شهرت نیافته­اند که یکی از آن­ها قاعده «لا طاعهَ لِمَخلوقٍ فی مَعصیَهِ الخالِقِ» است. بر اساس این قاعده، اطاعت از افراد، زمانی که منجر به معصیت خداوند گردد، حرام است و اطاعت الهی نیز با انجام حرام محقّق نمی­شود. نظر به اهمیت موضوع از یک سو و عدم رواج و شیوع اصطلاح «قاعده» برای آن از دیگر سو، می­طلبید در راستای تأیید و تثبیت این قاعده، تحقیقی درخور صورت پذیرد. در این پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی و با جستجوی وسیع در روایات و فتاوای فقهای عظام انجام گرفته، ضمن بررسی و تبیین برداشت­های مختلف از روایت «لا طاعهَ لِمَخلوقٍ فی مَعصیَهِ الخالِقِ» و تطبیق مصادیق مختلف فقهی آن در کلام فقها، قاعده­ی مذکور اثبات شده است.

کلیدواژه‌ها


]1[. قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی.
]2[. ابن بابویه، محمّد بن علی (1362ش). الخصال. تصحیح علی اکبر غفاری، چاپ اول، 2 جلد، قم، مؤسسه نشر اسلامی.
]3[. ــــــــــ، (1378ق)، عیون اخبار الرّضا علیه السلام، تصحیح مهدی لاجوردی، چاپ اول، 2 جلد، تهران، نشر جهان.
]4[. ــــــــــ، (1413ق)، من لایحضره الفقیه، تصحیح علی اکبر غفاری، چاپ دوم، 4 جلد، قم، مؤسسه نشر اسلامی.
]5[. ابن منظور، محمّد بن مکرم، (1414ق)، لسان العرب، تصحیح احمد فارس، چاپ سوم، 15 جلد، بیروت، دار الفکر والطباعه و النشر و التوزیع.
]6[. اراکی، محمّد علی، (1419ق)، کتاب النکاح، چاپ اول، 1 جلد، قم، نور نگار.
]7[. انصاری، مرتضی بن محمّد امین، (1426ق)، الفوائد الاصولیه، چاپ اول، 1 جلد، تهران، شمس تبریزی.
]8[. ـــــــــــ، (1428ق)، فرائد الاصول، چاپ نهم، 4 جلد، قم، مجمع الفکر الاسلامی.
]9[. انصاریان، حسین، (1386ش)، ترجمه نهج البلاغه، چاپ دوم، 1 جلد، تهران، پیام آزادی.
]11[. آخوند خراسانی، محمّد کاظم، (1409ق)، کفایه الاصول، چاپ اول، 1 جلد، قم، مؤسسه آل­البیت (ع).
]12[. آشتیانی، محمّد حسن، (1403ق)، بحر الفوائد، چاپ اول، 2 جلد، قم، کتابخانه آیت­الله مرعشی نجفی.
]13[. بجنوردی، حسن، (1419ق)، القواعد الفقهیه، تصحیح مهدی مهریزی و محمّد حسین درایتی، چاپ اول، 7 جلد، قم، الهادی.
]14[. بحرانی، کمال­الدّین میثم، (1375ش)، شرح نهج البلاغه، ترجمه محمّد صادق عارف و دیگران، چاپ اول، 5 جلد، مشهد، بنیاد پژوهش­های اسلامی.
]15[. برقی، احمد بن محمّد، (1371ق)، المحاسن، چاپ دوم، 2 جلد، قم، دار الکتب الاسلامیه.
]16[. پاینده، ابوالقاسم، (1382ش)، نهج الفصاحه، چاپ چهارم، 1 جلد، تهران، دنیای دانش.
]17[. جبعی­عاملی، زین­الدّین­ بن ­علی، (بی­تا)، روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان، چاپ اول، 1 جلد، قم، مؤسسه آل البیت (ع).
]18[. ــــــــــ، (1413ق)، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، چاپ اول، 15 جلد، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه.
]19[. جزیری، عبدالرحمن، (1419ق)، الفقه علی المذاهب الاربعه و مذهب اهل البیت وفقاً لمذهب اهل البیت (ع)، چاپ اول، 5 جلد، بیروت، دار الثقلین.
]20[. جوهری، اسماعیل بن حماد، (1376ق)، الصحاح، تحقیق احمد عبد الغفور عطار، چاپ اول، 6 جلد، بیروت، دار العلم للملایین.
]21[. حرّ­عاملی، محمّد بن حسن، (1409ق)، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، چاپ اول، 30 جلد، قم، مؤسسه آل البیت (ع).
]22[. حلّی، جعفر بن حسن، (1408ق)، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبد­الحسین محمّد علی بقال، چاپ دوم، 4 جلد، قم، مؤسسه اسماعیلیان.
]23[. حلّی، حسن بن یوسف، (1414ق)، تذکره الفقهاء، چاپ اول، 17 جلد، قم، مؤسسه آل­البیت (ع).
]24[. ــــــــــ، (1413ق)، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، چاپ دوم، 9 جلد، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
]25[. ــــــــــ، (1412ق)، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، چاپ اول، 15 جلد، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه.
]26[. خویی، ابوالقاسم، (بی­تا)، المستند فی شرح العروه الوثقی، تقریر مرتضی بروجردی، چاپ اول، 4 جلد، بی­نا.
]27[. ــــــــــ، (1418ق)، موسوعه الامام الخویی، چاپ اول، 33 جلد، قم، مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی.
]28[. دشتی، محمّد، (1379ش)، ترجمه نهج البلاغه، چاپ اول، 1 جلد، قم، مشهور.
]29[. راغب­اصفهانی، حسین بن محمّد، (1412ق)، مفردات الفاظ القرآن، چاپ اول، 1 جلد، بیروت، دار­القلم.
]30[. روحانی، محمّد صادق، (1382ش)، زبده الاصول، چاپ دوم، 6 جلد، تهران، حدیث دل.
]31[. سبزواری، عبد­الاعلی، (1413ق)، مهذّب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، چاپ چهارم، 30 جلد، قم، مؤسسه المنار.
]32[. شاهین، داریوش، (1358ش)، ترجمه نهج البلاغه، چاپ اول، 1 جلد، تهران، جاویدان.
]33[. شریعت اصفهانی، فتح­الله، (1410ق)، قاعده لا ضرر، تحقیق یحیی ابوطالبی عراقی، چاپ اول، 1 جلد، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
]34[. شریف مرتضی، علی بن حسین موسوی، (1405ق)، رسائل شریف مرتضی، تصحیح سید مهدی رجایی، چاپ اول، 4 جلد، قم، دار القرآن­الکریم.
]35[. شریف­الرّضی، محمّد بن حسین، (1414ق)، نهج البلاغه، تصحیح صبحی­صالح، چاپ اول، 1 جلد، قم، هجرت.
]36[. شهیدی، سیّد جعفر، (1378ش)، ترجمه نهج البلاغه، چاپ چهاردهم، 1 جلد، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
]37[. صافی گلپایگانی، لطف­الله، (بی­تا)، التعزیر؛ احکامه و حدوده، چاپ اول، 1 جلد، بی­نا.
]38[. طباطبایی قمی، سیّد تقی، (1413ق)، عمده المطالب فی التعلیق علی المکاسب، چاپ اول، 4 جلد، قم، کتابفروشی محلّاتی.
]39[. طباطبایی یزدی، سیّد محمّد کاظم، (1409ق)، العروه الوثقی فیما تعم به البلوی، چاپ دوم، 2 جلد، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
]40[. طرابلسی، ابن براج قاضی عبد العزیز، (1406ق)، المهذّب، تصحیح جمعی از محقّقان زیر نظر آیت­الله سبحانی، چاپ اول، 2 جلد، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
]41[. طریحی، فخر­الدّین، (1375ش)، مجمع البحرین، تحقیق سیّد احمد حسینی، چاپ سوم، 6 جلد، تهران، کتابفروشی مرتضوی.
]42[. طوسی، محمّد بن حسن، (1407ق)، الخلاف، چاپ اول، 6 جلد، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
]43[. ـــــــــــ، (1387 ق)، المبسوط فی فقه الامامیه، تحقیق محمّد تقی کشفی، چاپ سوم، 8 جلد، تهران، المکتبه المرتضویه لاحیاء آثار الجعفریه.
]44[. عبّاس، حسن، (1966م)، النحو الوافی، چاپ سوم، 4 جلد، مصر، دار المعارف.
]45[. فاضل­هندی، محمّد بن حسن، (1416ق)، کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام، چاپ اول، 11 جلد، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
]46[. فراهیدی، خلیل بن احمد، (1409 ق)، کتاب العین، چاپ دوم، 9 جلد، قم، هجرت.
]47[. فیض کاشانی، محمّد محسن ابن شاه مرتضی، (بی­تا)، مفاتیح الشرایع، چاپ اول، 3 جلد، قم، کتابخانه آیت­الله مرعشی نجفی.
]48[. ــــــــــ، (1406ق)، الوافی، چاپ اول، 26 جلد، اصفهان، کتابخانه امام امیر­المؤمنین علی (ع).
]49[. فیض­الاسلام اصفهانی، علی­نقی، (1379ش)، ترجمه و شرح نهج البلاغه، چاپ پنجم، 2 جلد، تهران، مؤسسه چاپ و نشر تألیفات فیض الاسلام.
]50[. کاشف­الغطاء، حسن بن جعفر، (1422ق)، انوار الفقاهه (کتاب الشهادات)، چاپ اول، 1 جلد، نجف، مؤسسه کاشف الغطاء.
]51[. کبیر مدنی، سیّد علی­خان،(1409ق)، ریاض السالکین فی شرح صحیفه سیّد السّاجدین، تصحیح محسن حسینی امینی، چاپ اول، 7 جلد، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
]52[. کلینی، محمّد بن یعقوب، (1429ق)، الکافی، تصحیح دار­الحدیث، چاپ اول، 15 جلد، قم، دار­الحدیث.
]53[. مجلسی، محمّد­باقر، (1403 ق)، بحار الانوار، چاپ دوم، 111 جلد، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
]54[. محقّق داماد، مصطفی، (1383ش)، قواعد فقه (1)، چاپ دوازدهم، 1 جلد، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی.
]55[. مدنی کاشانی، حاج آقا رضا، (1411ق)، براهین الحجّ للفقهاء و الحجج، چاپ سوم، 4 جلد، کاشان، مدرسه علمیه آیت­الله مدنی کاشانی.
]56[. مغنیه، محمّد­جواد، (بی­تا)، التفسیر المبین، چاپ اول، 1 جلد، قم، بنیاد بعثت.
]57[. منتظری، حسین­علی، (1409ق)، دراسات فی الولایه الفقیه و فقه الدوله الاسلامیه، چاپ دوم، 4 جلد، قم، تفکّر.
]58[. ـــــــــــ، (بی­تا)، رساله استفتاآت، چاپ اول، قم، بی­نا.
]59[. موسوی گلپایگانی، سیّد محمّدرضا، (1409ق)، مجمع المسائل، تحقیق علی کریمی جهرمی و همکاران، چاپ سوم، 5 جلد، قم، دار القرآن­الکریم.
]60[. نجفی، محمّدحسن، (1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تصحیح عباس قوچانی، چاپ هفتم، 43 جلد، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
]61[. نوری، حسین­، (1408ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، چاپ اول، 28 جلد، قم، مؤسسه آل­البیت (ع).
]62[. ورام بن ابی­فراس، مسعود بن عیسی، (1369ش)، تنبیه الخواطر و نزهه النواظر، ترجمه محمّدرضا عطایی، چاپ اول، 1 جلد، مشهد، بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی.