بررسی مسئولیّت کیفری ناشی از اقدامات پیشگیرانه وضعی در فقه امامیه و حقوق ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه تبریز

2 دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم شناسی

چکیده

پیشگیری وضعی مجموعه تدابیر و اقداماتی است که دولت و جامعه مدنی با استفاده از آن سعی می­کند از طریق افزایش زحمات و خطرات ارتکاب جرم و کاهش فرصت­ها و موقعیت­های جرم­زا و تقویت سیبل­ها و آماج­های جرم به جلوگیری از جرم بپردازد.با عنایت به امکان سوءاستفاده از این اقدامات و ابزارهای فنی و پیچیده توسط شهروندان  و دولت و امکان اخلال در فرایند اعمال صحیح حاکمیّت، تعیین شرایط و ضوابط برای اعمال این نوع اقدامات پیشگیرانه و مسئولیّت ناشی از آن امری ضروری است. با وجود این، نظر به عدم شفافیت و جامعیت رویکرد  قانونگذار در باب ماهیّت، شرایط اقدامات پیشگیرانه و مسئولیت ناشی از آن زمینه برای سوءاستفاده‌ها و اختلاف‌نظرها فراهم گردیده است. برخی معتقدند اعمال این اقدامات نوعی دفاع مشروع بوده و تابع شرایط و احکام آن می‌باشد، برخی هم آن را نوعی اعمال حق مالکیت به صورت مطلق و انحصاری می‌دانند. مقاله حاضر با تکیه بر مبانی فقهی و حقوقی حقّ استفاده از اقدامات پیشگیرانه­ وضعی و با الهام از رویه‌های قضایی، دکترین فقهی و حقوقی و قوانین و مقررات مختلف ضمن تبیین این دیدگاههای متفاوت به بررسی ماهیت، شرایط و مسئولیت ناشی از اعمال این نوع اقدامات می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها


[1]. آخوند خراسانی، مولی محمّدکاظم (1414ق). کفایه الاصول. چاپ دوّم، قم، مؤسسه النشرالاسلامی، ص353.
[2]. باقری، عباس(1343). دفاع مشروع. تهران، رساله دکتری دانشگاه تهران، ص69.
[3]. بهرامی احمدی، حمید (1370). سوء استفاده از حق: مطالعه­ی تطبیقی در حقوق اسلام و دیگر نظام­های حقوقی. تهران، چاپ دوم، اطّلاعات، ص87.
[4]. حجّتی، مهدی؛ باری، مجتبی(1384). محشّای قانون مجازات اسلامی. تهران، میثاق عدالت، ص334.
[5]. حسینی شاهرودی، سیّد محمّد(1388). استفتائات حضرت آیه الله العظمی حاج سیّد محمّد حسینی شاهرودی. چاپ دوّم، قم، آل مرتضی (ع)،ص346.
[6]. حلّی، محمّدبن ادریس (1411ق). السرائر. چاپ اول، جلد سوم، قم، موسسه النشر الاسلامی، ص1983، 1988، 370.
[7]. رحیمی نژاد، اسمعیل (1394). جرم شناسی. چاپ چهارم، تبریز، انتشارات فروزش، ص114،  115،  105، 106، 124.
[8]. ـــــــــــ (1387). کرامت انسانی در حقوق کیفری. تهران، انتشارات میزان، ص49.
[9]. سبحانی، آیت‌الله جعفر (1419ق). المحصول فی اصول الفقه. تقریر: سیّدمحمود جلالی مازندرانی، جلد سوم، قم، مؤسسه الامام الصادق (ع)، ص392، 349.
[10]. سیّدزاده ثانی، سیّد مهدی(1387). «ترس از بزه دیدگی مکرّر». به کوشش گروهی از اساتید، مجموعه مقالات نخستین همایش ملّی پیشگیری از جرم: پیشگیری از تکرار جرم و بزه‌دیدگی، دفتر تحیقات کاربردی پلیس پیشگیری ناجا، ایران، تهران، 10و11/ اسفند/ زمستان، ص355ـ365.
[11]. شکری، رضا؛ قادر سیروس(1384). قانون مجازات اسلامی در نظام حقوقی کنونی. چاپ چهارم، تهران، مهاجر، ص729.
[12]. الشهید الاوّل، محمد بن مکّی (1411ق). الّلمعه الدمشقیه. چاپ اوّل، قم، دارالفکرقم، ص24، 426.
[13]. الشهیدالثانی، زین الدّین الجبعی العاملی (1410ق). الروضه البهیه فی شرح اللمعه. الجزءالثانی، تهران، ناشر مرکز النشر ـ مکتب الاعلام الاسلامی، ص426، 23، 24، 25، 246، 244.
[14]. صفّاری،علی؛ راضیه صابری (1393). «ضوابط حقوقی ـ جرم شناختی پیشگیری وضعی از جرم». مجلّه­ی آموزه­های حقوق کیفری (پژوهشها)، مشهد، پاییزـ زمستان، شماره­ی 8، ص157.
[15]. طباطبائی مجاهد، سیّدمحمّد (1415ق). مفاتیح الاصول. قم، موسسه آل‌البیت (ع)، ص487.
[16]. طباطبائی مؤتمنی، منوچهر (1390). آزادی­های عمومی و حقوق بشر. چاپ پنجم، انتشارات دانشگاه تهران، ص142.
[17]. عاملی، شیخ حر(1401ق). وسائل الشیعه. چاپ پنجم، جلد نوزدهم، تهران، المکتب الاسلامیه، ص241، 24.
[18]. عراقی، شیخ آقا ضیاء(1405ق). نهایه الأفکار. تقریر: محمّد تقی بروجردی، چاپ اول، جلد سوم، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ص143.
[19]. عطّار، داوود (1375). دفاع مشروع در حقوق جزای اسلام. مترجم: اکبر غفوری، مشهد، آستان قدس رضوی، ص 108، 109.
[20]. علامّه فلسفی، احمد (1381). فرهنگ زبان فارسی. تهران، پیام آزادی، ص248.
[21]. علیان نژاد، ابوالقاسم (1385). استفتائات جدید آیه الله مکارم شیرازی. چاپ دوم، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب (ع)،ص445.
[22]. غروی نائینی، محمد حسین (1365ق). فوائد الأصول. تقریر: محمدعلی کاظمی خراسانی، جلدسوم، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ص214، 175.
[23]. قاری سیّد فاطمی، محمّد (1388). حقوق بشر در جهان معاصر: درآمدی بر مباحث نظری؛ مفاهیم، مبانی، قلمرو و منابع. چاپ دوم، جلد اول، تهران، شهر دانش، ص46.
[24]. کمیسیون حقوق بشر اسلامی (1388). حقوق بشر در جهان  معاصر: دغدغه­ها و دیدگاه‌های حقوق­دانان و فقهای ایرانی. قم، آیین احمد (ص)، ص153، 123.
[25]. محسنی، مرتضی (1376). دوره حقوق جزای عمومی: مسئولیّت کیفری. تهران، گنج دانش، ص247.
[26]. محقّق حلّی، ابوالقاسم نجم الدّین جعفر بن حسن(1374ق). شرایع الاسلام. جلدسوم، قم، اسماعیلیان، ص 1026،1025.
[27]. محقّق‌داماد، سید مصطفی (1387). قواعد فقه: بخش مدنی. چاپ هجدهم، جلد یک، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، ص147.
[28]. ــــــــــــ (1379). قواعد فقه: بخش مدنی. چاپ سوم، تهران، مهر، ص138.
[29]. ــــــــــــ (1406ق). قواعد فقه: بخش جزایی.چاپ دوازدهم، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، ص156.
[30]. محمّدی، ابوالحسن (1387). قواعد فقه. چاپ دهم، جلد دوم، تهران، انتشارات میزان، ص156، 58، 159.
[31]. مظفّر، محمّدرضا (1390). اصول الفقه. مترجم: محسن غرویان، چاپ دهم، تبریز، فروزش، ص140.
[32].‌ــــــــــــ (1403ق). اصول الفقه.چاپ‌چهارم، جلد دوم، بیروت، دارالتعارف، ص24، 25.
[33]. موسوی خمینی، سیّدروح الله(1385). الرسائل. چاپ اول، جلداول، قم، انتشارات اسماعیلیان، ص61.
[34]. ــــــــــــ (1421ق). البیع، چاپ اول، جلد اول، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، ص137.
[35]. ــــــــــــ (1403ق). تحریر الوسیله. جلدچهارم، تهران، انتشارات اعتماد، صص 508، 511، 376.
[36]. الموسوی خوئی، سیّد ابوالقاسم (1428ق). مبانی تکمله المنهاج. جلد دوم، آثار الامام الخوئی، قم، موسسه احیاء، ص286، 290.
[37]. ــــــــــــ (1417ق). الاجتهاد و التقلید. چاپ چهارم، جلد دوم، قم، موسسه انصاریان، صص 186، 215.                                                                                            
[38]. نجفی ابرند آبادی، علی حسین (84ـ1383). تقریرات درس جامعه­شناسی جنایی دوره‌ی کارشناسی ارشد. تنظیم: مهدی صبوری‌پور، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، ص57.
[39]. نجفی، محمّدحسن (1397ق). جواهرالکلام. چاپ هفتم، جلد چهل و سوم، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ص 97، 102.
[40]. هاشمی، سیدمحمّد (1384). حقوق بشر و آزادی‌های اساسی. چاپ اوّل، تهران، نشر میزان، ص276.
[41]. Hughes, Gordon.(1998). understanding crime prevention. Buckingham, Philadelphia, open university press, 60.