ملاک تشخیص حکم از حق در نظریه های فقهی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیارگروه فقه و مبانی حقوق اسلامی پردیس فارابی دانشگاه تهران

چکیده

مسئله اشتباه بین حق و حکم و راه‌حل‌های ارائه شده در راستای حل این مشکل، از جمله مباحث مهم و بنیادین در حوزه فقه و حقوق و نیز سایر حوزه‌های علوم انسانی مرتبط از قبیل اخلاق و سیاست است. پیرامون اصول و روش‌های تشخیص حق از حکم و آثار حقوقی متفاوت و متمایز آن‌ها، دیدگاه‌ها و نظریات مختلفی ارائه گردیده است که از میان آن‌ها پنج نظریه مطرح به عنوان شاخص‌ترین دیدگاه‌ها در این زمینه را مورد تأمل قرار داده‌ایم. این نظریات عبارتند از: نظریه اصالت حکم، نظریه عدم الحق، نظریه مراجعه به ظواهر نصوص، نظریه تفصیل و نظریه تناسب میان حکم و موضوع، از آنجا که معضل اصلی و چالش زیربنایی در این مسئله عدم توجه صاحب نظران به معیارها و قابلیّت‌های حق برای اسقاط، نقل و انتقال و علت نبود این قابلیّت‌ها در برخی مصادیق حق است، برخی از حقوق برغم حق بودن این قابلیّت‌ها را ندارند و در نتیجه با حکم مشتبه می‌شوند. در این مقاله نظریات مطرح مورد بررسی و نقادی قرار گرفته و با تحلیلی جدید از نظریه تناسب حکم و موضوع راه حلّ مسئله در ارزیابی مناسبات احکام و موضوعات آن‌ها دیدگاه دیده شده است.

کلیدواژه‌ها


[1]. آخوند خراسانی، محمدکاظم، (1406ه‍‌،ق) حاشیة المکاسب، تهران، چاپ اول، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
[2]. آقاضیاء عراقی، علی کزّازی، (1414ه‍،ق) شرح تبصرة المتعلمین، چاپ اول، قم، انتشارات اسلامی.
 [3]. ابن بابویه، محمدبن علی، (1413ه‍‌.ق.) من لایحضره الفقیه، چاپ دوم، قم، انتشارات اسلامی.
[4]. اراکی، محمدعلی‏، (1375ش) اصول الفقه، چاپ اول، قم، موسسه در راه حق.
[5]. ـــــــــــــ (1415 ه‍ ق) کتاب البیع، چاپ اول، قم، مؤسسه در راه حق.
[6]. اصفهانی، محمدحسین کمپانی، (1418ه‍، ق) رسالة فی تحقیق الحق و الحکم، چاپ اول، قم، انوار الهدی.
[7]. ـــــــــــــ (1416 ه‍،ق) بحوث فی الأصول‏، چاپ اول، قم، انتشارات اسلامی.
[8]. ایروانی، علی بن عبد الحسین نجفی، (1406ه‍،ق) حاشیة المکاسب، چاپ اول، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
[9]. بحرالعلوم، محمدبن محمدتقی، (1403ه‍ .ق) بلغة الفقیه، چاپ چهارم، تهران، مکتبة الصادق.
[10]. تبریزی، رازی بن محمدحسین نجفی، (1413 ه‍،ق) تحلیل الکلام فی فقه الاسلام، چاپ اول، تهران، امیرقلم.
[11]. تهرانی، شیخ هادی، (1388) رسالة الفرق بین الحق و الحکم، چاپ اول، طبع شده در فصلنامه مفید، شماره4.
[12]. جرقوئینی، محمدرضا حسین‌آبادی، (1423ه‍‌،ق) رسالة فی المعاملة و الاختلاف بین المتعاقدین، چاپ اول، قم، انتشارات میثم تمار.
[13]. حکیم، سیدمحمدسعید، (1425ه‍.ق) مصباح المنهاج، چاپ اول، قم، دارالهلال.
[14]. حکیم، محمدتقی بن محمد سعید، (1418ه‍.ق) الأصول العامة فی الفقه المقارن‏، چاپ دوم، قم، مجمع جهانی اهل بیت (ع).
[15]. حلی، حسین‏، (1423ق) أصول الفقه‏، چاپ اول، قم، مکتبة الفقه و الاصول المختصة‏.
[16]. خوانساری، محمدامامی، (؟) الحاشیة الثانیة علی المکاسب، چاپ اول، بی‌نا، بی‌جا.
[17]. خوئی، سیدابوالقاسم، (؟) مصباح الفقاهه،چاپ اول، قم، بی‌نا.
[18]. ـــــــــــــــــ (1352) أجود التقریرات، چاپ اول‏، قم‏، مطبعة العرفان‏.
[19]. سبزواری، سیدعبدالاعلی، (1413ه‍‌.ق) مهذّب الاحکام، چاپ دوم، قم، مؤسسة المنار.
[20]. سیداحمدبن‌یوسف، (1405ه‍‌.ق) جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، چاپ دوم، قم، اسماعیلیان.
[21]. شیخ الشریعة اصفهانی، فتح الله بن محمدجواد نمازی، (1398ه‍.ق) رسالة فی تحقیق معنی البیع، چاپ اول، قم، دارالکتاب.
[22]. شیرازی، سیدمحمد حسینی، (؟)إیصال الطالب إلی المکاسب، چاپ اول، تهران، منشورات اعلمی.
[23]. شهیدصدر، سیدمحمدباقر، (1408ه‍‌.ق) مباحث الاصول، تقریر و تحشیه: حائری، سید کاظم، چاپ اول، قم، مقررّ.
[24]. شیرازی، ناصر مکارم، (1425ه‍‌.ق) أنوار الفقاهة ـ کتاب البیع، چاپ اول، قم، انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب علیه‌السلام.
[25]. طباطبائی یزدی، سیدمحمدکاظم، (1412ه‍.ق) حاشیة المکاسب، چاپ دوم، قم، مؤسسه اسماعیلیان.
[26].طوسی، محمدبن‌الحسن، (1407ه‍.ق) تهذیب الاحکام، چاپ چهارم، تهران، دارالکتب الاسلامیّه.
[27]. ـــــــــــــ (1390ه‍‌.ق) الاستبصارفی مااختلف من الاخبار، چاپ اول، تهران، دارالکتب الاسلامیّه.
[28]. علامه حلی، حسن بن یوسف مطهر اسدی، (1414ه‍.ق) تذکره الفقهاء، چاپ اول، قم، موسسة آل‌البیت علیهم السلام.
[29]. فاضل موحدی لنکرانی، محمد، (1419ه‍.ق) دراسات فی الأصول‏، چاپ اول، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع).
[30]. کلینی، محمد بن یعقوب، (1407ه‍ .ق) الکافی، چاپ چهارم، تهران، دارالکتب الاسلامیّه.
[31]. گیلانی نجفی، میرزا حبیب‌الله رشتی، (1407ه‍‌.ق) فقه الامامیّه، قسم الخیارات، چاپ اول قم، مکتبه الداوری.
[32]. لاری، سید عبدالحسین، (1418ه‍‌.ق) التعلیقه علی المکاسب، چاپ اول، قم، موسسة المعارف الاسلامیه.
[33]. موسوی جزایری، محمدعلی‏، (1430ه‍.ق) تحریر الأصول، چاپ اول، قم، موسسة النشر الاسلامی.
[34]. میرزای قمّی، ابوالقاسم بن محمد حسن، (1413ه‍.ق) جامع الشتات فی أجوبة السؤالات، چاپ اول، تهران، مؤسسه کیهان.
 [35]. میرزای نائینی، محمدحسین، (1373ه‍.ق) منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، چاپ اول، تهران، المکتبة المحمدیة.
[36]. ــــــــــــــ (1413ه‍.ق) المکاسب و البیع، چاپ اول، قم، انتشارات اسلامی.
[37] میلانی، سیدمحمدهادی حسینی‌، (1395ه‍.ق) محاضرات فی فقه الإمامیة ـ کتاب البیع، چاپ اول‌ ،مشهد، مؤسسه چاپ و نشر دانشگاه فردوسی‌.
[38]. نجم آبادی، ابوالفضل، (1380) الاصول، قم، چاپ اول، موسسة آیة الله العظمی البروجردی، النشر معالم اهل البیت‏(ع).
[39]. نراقی، احمدبن محمدمهدی، (1422ه‍.ق) رسائل و مسائل، چاپ اول، قم، کنگره نراقیین.
[40]. نراقی، محمدبن احمد، (1422ه‍.ق) مشارق الاحکام، چاپ اول، قم، گنگره نراقیین.
[41]. هاشمی شاهرودی، سیدعلی‏، خویی، سید ابوالقاسم‏، (1419ه‍.ق) دراسات فی علم الأصول‏، چاپ اول، قم، موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم‌السلام‏.
[42]. همدانی، آقا رضا بن محمد هادی‌، (1420ه‍.ق) حاشیة کتاب المکاسب‌، چاپ اول، قم، بی‌نا.
[43]. ـــــــــــ (1416ه‍.ق) مصباح الفقیه، چاپ اول، قم، مؤسسة الجعفریة لإحیاء التراث و مؤسسة النشر الإسلامی‌.