قواعد حقوق جنگ در اندیشۀ فقهای شیعه و مقایسۀ آن با قوانین حقوق بشردوستانه در عصر حاضر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه تهران، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی

2 دانشیار دانشگاه امام حسین (ع)

3 کارشناسی ارشد رشتۀ تاریخ تشیع.

چکیده

.بسیاری از محدودیت‌ها و مبانی حقوق جنگ یا حقوق بشردوستانه در عصر حاضر، که تنها در دو سدۀ پیش مورد توجه جامعۀ غرب و سازمان‌های جهانی قرار گرفته است، در قوانین فقهی اسلام و از جمله در متون شیعی وجود دارد. فقهای شیعه در این زمینه مباحثی را (البته نه به‌صورت مستقل بلکه به‌طور پراکنده) در ابواب فقهی جهاد گنجانیده‌اند. توجه به سیر تاریخی شکل‌گیری مباحث مربوط به حقوق جنگ در اسلام نشان می‌دهد که مسلمانان نسبت به جامعۀ غربی در زمینۀ مباحث مربوط به قوانین و مقررات جنگ و صلح پیشگام بوده‌اند و سابقۀ بسیار طولانی دارند. با وجود این نمی‌توان منکر شد که در متون و میراث شیعه دربارۀ مباحثی مانند «السیر» یا همان «حقوق اسلامی جنگ» تألیفات مستقل دیده نمی‌شود. دلیل این امر عمدتاً آن بوده است که جامعۀ شیعی در طول تاریخ اسلام به‌دلیل روند حوادث سیاسی و عدم دستیابی به حکومت (جز در چند برهه) و نیز خفقان سیاسی، باب مربوط به جهاد را به روایاتی در احکام حکومتی مانند مشروعیت جهاد و جنگ در دوران غیبت، لزوم و وجوب جهاد در دوران غیبت و ... منحصر کرده‌اند و در نهایت در حاشیه به مسائل حقوقی جنگ مانند احکام اهل‌البغی، نحوۀ رفتار در دارالحرب با غیرنظامیان، وضعیت اسرا، غنایم، زنان و کودکان، ... اشارۀ اجمالی و محدودی داشته‌اند. در این پژوهش سعی شده است با بررسی و جست‌وجوی اجمالی این مسئله در متون فقهی و روایی شیعه، به مجموعه‌ای از این مباحث دست یابیم. در این زمینه روشن شد که اولاً میراث تمدنی شیعه در مبانی حقوق جنگ هرچند به‌صورت پراکنده، مشحون از قواعد انسانی و محدویت‌های رفتاری در جنگ‌هاست؛ ثانیاً یک بررسی اجمالی معاهدات و احکام و قوانین بشردوستانه و حقوق جنگ در عصر حاضر نشان می‌دهد که احکام مربوط به جنگ در اسلام و اندیشۀ شیعه در قیاس با قوانین موضوعۀ حقوق بشردوستانه و مقررات و معاهدات بین‌المللی عصر حاضر نه تنها منطبق هستند، بلکه بر پایۀ ملاحظات اخلاقی و بشر‌دوستانه‌تری استوار شده‌اند.

کلیدواژه‌ها


[1] ابن‌ابى‌عقیل حذّاء‌ (؟). مجموعة فتاوى ابن‌أبی‌عقیل‌، تصحیح عبدالرحیم بروجردى و على‌پناه اشتهاردى‌
[2] ابن‌ادریس، علی(1410ق). السرائر، قم، مؤسسه النشرالاسلامی.
[3] ابن‌اعثم کوفی، محمد (1372ق). الفتوح ،ترجمۀ مستوفی هروی، تهران، انتشارات آموزشی انقلاب اسلامی.
[4] ابن‌براج طرابلسی، عبدالعزیز‌(1406ق). المهذب، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
[5]‌ابن‌قتیبه دینوری، محمد بن مسلم (1380ش). الامامه و السیاسه، ترجمۀ ناصر طباطبایی، تهران ققنوس.
 [6] ابراهیمی، محمد علی (1386ش). مجموعه مقالات همایش اسلام و حقوق بین‌الملل بشردوستانه، تهران، مؤسسۀ مطالعات حقوق بشر اسلامی.
[7] احمدی میانجی، علی (1387ش). الاسیر فی السلام ،ترجمۀ محمد احمدی میانجی، تهران، دادگستر.
-          [8] اشعث کوفی، محمد ‌(؟) الجعفریات- الأشعثیات‌ ، تهران، مکتبة نینوى الحدیثة.‌
[9] برقی، ابوجعفر احمدبن محمد (1371ش).  المحاسن، قم، دار الکتب الإسلامیة.‌
[10] بوآزار، مارسل (1362ش). اسلام در جهان امروز، ترجمۀ مهدوی اردبیلی تهران، نشر توس.
[11] ثقفی کوفی، ابواسحاق محمد (1358ش).  الغارات. سلسله انتشارات انجمن آثارملی.
[12] حر عاملی (1409ق). وسایل‌الشیعه، قم مؤسسۀ آل‌البیت.
[13] حلبى، ابوالصلاح تقى‌الدین (1403ق). الکافی فی الفقه‌، اصفهان، کتابخانۀ عمومی امیرالمؤمنین.
[14] حلی، حسن بن یوسف (1272ق). تذکره‌الفقها، تهران.
[15] همو (1412ق). منتهى المطلب فی تحقیق المذهب‌، مشهد ،مجمع البحوث الإسلامیة.‌‌
[16] حسینی ژرفا، ابوالقاسم (1382ش). جهاد و حقوق بین‌الملل، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه.
[17] حمیرى، عبد‌الله بن جعفر (1413ق). قرب الاسناد، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام.‌
[18] حمیدالله، محمد (1381ش). سلوک بین‌المللی دولت اسلامی، ترجمۀ مصطفی محقق داماد، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی.
[19] خدوری، مجید (1388ش). جنگ و صلح در قانون اسلام، ترجمۀ غلامرضا سعیدی به کوشش هادی خسروشاهی، تهران، اطلاعات.
[20] روسو، شارل (1369ش). حقوق مخاصمات مسلحانه، ترجمۀ سید علی آهنجی، تهران، دفتر خدمات حقوقی بین‌المللی.
[21] زحیلی، وهبه (1385ق). آثارالحرب فی الفقه الاسلامی، بیروت، دارالفکر.
[22] سرخسی، محمدبن احمد (1971م). شرح کتاب السیرالکبیر، تحقیق صلاح‌الدین منجد، قاهره، معلمه المخطوطات بجامعه الدول العربیه.
[23] شریف مرتضى، على بن حسین (‌1417ق). المسائل الناصریات‌، قم، رابطة الثقافة و العلاقات الإسلامیة.‌
[24] شیبانی، محمدبن حسن (1417ق). کتاب السیر و الخراج و العشرمن کتاب الاصل، تحقیق و تعلیق مجید خدوری، پاکستان، اداره القرآن کراتشی.
[25] ضیائی بیگدلی، محمدرضا (1389ش). اسلام و حقوق بین‌الملل، تهران کتابخانۀ گنج دانش.
[26] همو (1384ش). حقوق بین‌الملل عمومی، تهران کتابخانۀ گنج دانش.
[27] همو (1377ش). حقوق جنگ، تهران، دانشگاه علامه طباطبائی.
[28] طبری، محمدبن جریر (1375ش). تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر.
[29] طوسی، محمد‌بن حسن (1374ش). تهذیب‌الاحکام، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران دارالکتب الاسلامیه.
[30] همو (‌1375 ق)‌. الاقتصاد الهادی إلى طریق الرشاد، تهران، کتابخانۀ جامع چهل‌ستون.‌
[31] همو (1407ق)  الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم‌.
[32] همو (1378ق). المبسوط فی فقه الإمامیة‌، قم، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.‌
[33] همو (1334ق). النهایه فی المجردالفقه و الفقها، تصحیح و مقدمۀ محمدباقر سبزواری، تهران دانشگاه تهران.
[34] طبرسى،(امین‌الإسلام) فضل‌بن حسن‌(1410ق). المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف‌، تصحیح مدیر شانه‌چی و همکاران، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة.
[35] عبدالفیاض جانحوری، عبدالاحمد (1378ش). حقوق جنگ و صلح، تهران، وحدت‌بخش. ‌
[36] عاملى، سید جواد‌بن محمد (1419ق). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، تصحیح محمد باقر خالصى‌، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم‌.
-          [37] عاملى، (شهید ثانى)، زین‌الدین (1416ق). تمهید القواعد الأصولیة و العربیة لتفریع قواعد الأحکام الشرعیة‌، تصحیح و تحقیق عباس تبریزیان و دیگران، قم، دفتر تبلیغات اسلامى حوزۀ علمیۀ قم‌.
[38] قربانیان، ناصر (1378ش). حقوق بشر و بشردوستانه، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه.
[39] عمید زنجانی، عباسعلی (1382ش). فقه سیاسی، تهران، امیر کبیر.
[40] فلک، دیتر (1387ش). حقوق بشردوستانه در مخاصمات مسلحانه،ترجمۀ قاسم زمانی و دیگران، تهران، مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های حقوقی شهر دانش.
[41] قمى،(صدوق) محمّد بن على (1386ق). علل‌الشرائع، قم،‌ کتابفروشى داورى.‌
[42] همو (‌1413ق ). من لایحضره الفقیه‌، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
[43] کرکى، على‌بن حسین (‌1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد‌عاملى، قم، مؤسسۀ آل‌البیت.
[44] کلینی، محمدبن یعقوب (1431ق). فروع کافی ،تحقیق محمدجواد الفقیه، قم، دالاضواء.
[45] لطفی و همکاران (1388ش). بررسی تحقیقی حقوق بشردوستانه در منابع اسلامی و اسناد بین‌المللی (اشخاص مورد حمایت در مخاصمات مسلحانه)، تهران، هستی‌نما.
[46] مسائلی، محمد (1371ش). جنگ و صلح از دیدگاه حقوق و روابط بین‌الملل، زیر نظر محمد رضا دبیری، تهران، وزارت امور خارجه، مؤسسۀ چاپ و انتشارات.
[47] محقق داماد، مصطفی (1383ش). حقوق بشردوستانۀ بین‌المللی (رهیافت اسلامی)، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی.
[48] محقق حلی (1374ش) شرایع الاسلام، ترجمۀ ابوالقاسم‌بن احمد یزدی، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، دانشگاه تهران.
[49] منقری، نصربن مزاحم (1364ش). وقعه الصفین، ترجمۀ کریم زمانی، تهران، مؤسسۀ رسا.
[50] مجلسی، محمد باقر(1374ش). بحارالانوار، قم، دارالکتب الاسلامیه.
[51] مفید، محمدبن نعمان (1367ش). الجمل، ترجمۀ محمود مهدی دامغانی، تهران، نشر نی.
[52] نهج‌البلاغه.
[53]نجفی، (صاحب جواهر)، محمدحسن (1332ق). جواهر‌الکلام فی شرح شرایع‌الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم..
[54]نویری، شهاب‌الدین احمد. نهایة الارب فی فنون الادب، مصر، المؤسسة المصریةالعامه.
[55]ورکی البرزی، مسعود (1386ش)، حقوق بشر و حقوق بشردوستانه، حقوق اساسی، ش 8
[56]یعقوبی، ابن‌واضح (1387ش). تاریخ یعقوبی، ترجمۀ محمد ابراهیم آیتی، تهران، علمی و فرهنگی.