استنباط احکام فقهی از قصص قرآن از منظر اهل تسنن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری فقه دانشگاه تهران

چکیده

قرآن کریم به‌عنوان نخستین و مهم‌ترین منبع احکام شرعی، پاسخگوی تمام نیازهای بشر در تمام زمینه‌هاست؛ از این‌رو، اکثر احکام فقهی این معجزۀ الهی بدون تفصیل است و همواره در قالب امر و نهی نیست؛ بلکه گاهی در لابه‌لای دیگر معارف قرآن، مانند مباحث اعتقادی، اخلاقی و امثال و قصص قرار می‌گیرند. قصص، یکی از موارد و مضامین سراسری، تکرارشونده و تأثیرگذار قرآن کریم محسوب می‌شوند و افزون بر اینکه دربردارندۀ نکته‌ها و عبرت‌های فراوانی هستند؛ در بسیاری از موارد در نقل و لابه‌لای آنها احکامی بیان شده است و شاید میدان استنباط و تفقّه باشند.
به‌کارگیری قصص قرآن در راستای استنباط احکام، دستاوردهای فراوانی در مسائل مختلف از جمله در زمینۀ معاملات و امور اجرایی و قضایی دارد؛ چنانکه این امر در آثار علمای مذاهب مشهود است و آنان احکام زیادی از آیات قصص استخراج کرده‌اند؛ از جمله: مشروعیت قرعه و جعاله و ضمانت و وکالت و اجاره، اطلاق اسم فرزند بر دخترزاده و حرمت غنا و موسیقی.

کلیدواژه‌ها


[1]. آلوسی بغدادی، شهاب الدین (1405 ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، چاپ چهارم، جلد 1 و 7 و 15، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
[2]. آمدی، علی بن محمد (1984م). الإحکام فی أصول الأحکام، تحقیق: سید الجمیلی، جلد 3، دارالکتاب العربی.
[3]. الأرموی‌الهندی، محمد‌بن عبدالرحیم (1416ق)، نهایةالوصول فی درایةالأصول، جلد 5، مکه، المکتبة‌التجاریة.
[4]. ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم (1413ق). شرح‌العمدة فی الفقه، تحقیق: سعود صالح العطیشان، جلد 1، ریاض، مکتبةالعبیکان.
[5]. ابن‌حجر، احمد بن علی (؟). فتح الباری بشرح صحیح البخاری، چاپ سوم، جلد 6 و 8 و 12، بیروت، دار المعرفه.
[6]. ابن‌حزم، علی‌بن احمد (1983م). الإحکام فی أصول الأحکام، جلد 1، بیروت، دارالآفاق الحدیثة.
[7]. ابن‌الجوزی، عبدالرحمن‌بن علی (1404ق). زاد المسیر فی علم التفسیر، جلد 3 و 5، المکتب الإسلامی.
[8]. ابن‌قدامه، عبدالله‌بن احمد (1405ق). المغنی فی فقه الإمام أحمد‌بن حنبل الشیبانی، جلد 1 و 7 و 11، بیروت، دارالفکر.
[9]. ابن‌العربی، ابوبکر محمدبن عبدالله (1392ق). أحکام‌القرآن، تحقیق: علی محمد البجاوی، جلد 1 و 3 و 4، بیروت، دارالفکر.
[10]. ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن عمر (١٤١٢ق). تفسیر القرآن العظیم، تقدیم: یوسف عبدالرحمن المرعشلی، جلد 2 و 3 و 4.
[11]. ---------- (؟). قصص‌الأنبیاء، تحقیق: عبدالقادر أحمد عطا، جلد 1 و 2، ط- عیسی الحلبی.
[12]. ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1988م). لسان العرب، جلد 7، بیروت، دار إحیاء ‌التراث العربی.
[13]. ابن‌نجّار، محمدبن احمد (؟). شرح‌الکوکب‌المنیر، تحقیق: محمد الزحیلی- نزیسه حماد، جلد 3، مکتبةالعبیکان.
[14].ابن‌نجیم، زین‌الدین‌بن ابراهیم (؟). البحرالرائق شرح کنزالدقائق، چاپ دوم، جلد 1، بیروت، دارالمعرفة.
[15]. أبوزهره، محمد (؟). أصول‌الفقه، دارالفکر العربی.
[16]. ابویعلی، محمد‌بن حسین (1414ق). العدة فی اصول‌الفقه، چاپ سوم، جلد 1، بی‌جا.
[17]. التلمسانی، ابوعبدالله بن احمد (؟). مفتاح‌الوصول فی علم‌الأصول، الکلیات الأزهریة.
[18]. أطف‍ی‍ش‌، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ ی‍وس‍ف‌ (؟).  شرح‌النیل و شفاءالعلیل، بی‌جا.
[19]. ایازی، محمد علی: فقه‌پژوهی قرآنی: درآمدی بر مبانی نظری آیات‌الاحکام (1380ش)، قم، بوستان کتاب قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
[20]. بحرانی، یوسف (1405ق). الحدائق‌الناضرة، جلد 21، قم، موسسة النشر‌الاسلامی، جماعة المدرسین.
[21]. جر، خلیل (؟). فرهنگ لاروس، ترجمه: سید حمید طبیبیان، جلد 2، تهران، امیرکبیر.
[22]. جصاص، احمدبن علی(؟). احکام‌القرآن، جلد 1 و 3، دارالمصحف.
[23]. جمعی از نویسندگان (؟). تفسیر نمونه، زیر نظر: ناصر مکارم شیرازی، چاپ هجدهم، جلد 2 و 12 و 24، دارالکتب الإسلامیة.
[24]. حر عاملی، محمدبن حسن (؟). وسائل‌الشیعة، جلد 13، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی.
[25]. حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله (؟). المستدرک علی الصحیحین، إشراف: یوسف عبدالرحمن المرعشلی، جلد 2، بیروت، دارالمعرفة.
[26]. حسینی‌مراغی، عبدالفتاح‌بن‌علی (1417ق). العناوین، جلد 1، مؤسسۀ نشر اسلامی.
[27]. حلی، حسن‌بن یوسف (1414ق). تذکرةالفقهاء، جلد 6، قم، مؤسسۀ آل‌البیت لاإحیاء التراث.
[28]. ---------- (1411 ق). الرسالةالفخریة فی معرفةالنیة، تحقیق: صفاءالدین بصری، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، چاپ آستان قدس رضوی.
[29]. حمزه، أسامه محمد عبدالعظیم (1429ق).  القصص القرآنی و اثره فی استنباط الأحکام، چاپ دوم، بی‌جا.
[30]. الخطیب، عبدالکریم (1395ق). القصص القرآنی فی منطوقه و مفهومه، چاپ دوم، بیروت، دارالمعرفة للطباعة و النشر.
[31]. خطیب شربینی، محمدبن احمد (1415ق).  الإقناع فی حل الفاظ أبی‌شجاع، تحقیق: مکتب البحوث و الدراسات، جلد 1، بیروت، دارالفکر.
[32]. رازی، محمدبن عمر (1408ق). المحصول فی علم أصول الفقه، جلد 1، بیروت.
[33]. راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد (1404ق).  المفردات فی غریب القرآن، چاپ دوم.
[34]. راوندی، سعیدبن هبة‌الله (1405ق). فقه‌القرآن، تحقیق: احمد الحسینی، چاپ دوم، جلد 1، قم، چاپخانه ولایت.
[35]. رشید رضا، محمد (1367ق). تفسیر القرآن الحکم الشهیر بتفسیر المنار، چاپ سوم، جلد 3، مصر، دار‌المنار.
[36]. رضا، احمد (1960م). معجم متن‌اللغة، جلد 4، بیروت، دار‌مکتبة‌الحیاة.
[37]. زبیدی، محمدبن محمد (1399ق). تاج‌العروس،‌ جلد 18، کویت.
[38]. الزحیلی، وهبة (1405ق).  الفقه الإسلامی و أدلته، چاپ دوم، جلد 4، دارالفکر.
[39]. زرکشی، محمدبن عبدالله (؟).  البرهان فی علوم القرآن، جلد 2، بیروت.
[40]. الزمخشری، محمودبن عمر(؟). أساس‌البلاغة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
[41]. ---------- (؟). الکشاف عن حقائق التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، جلد 1، چاپخانۀ المکتبة التجاریة الکبری.
[42]. زیدان، عبدالکریم (1430ق). الوجیز فی اصول الفقه، چاپ هشتم، تهران، نشر احسان.
[43]. سبکی، علی بن عبدالکافی و سبکی، عبدالوهاب‌بن علی (144 ق). الإبهاج فی شرح المنهاج، جلد 1، بیروت، دار الکتب العلمیة.
[44]. سرخسی، ابوبکر محمد‌بن أحمد (1372ق).اصول‌السرخسی، جلد 2، دارالکتاب العربی.
[45]. ---------- (؟). المبسوط، جلد 3، بیروت، دارالمعرفة.
[46]. سمرقندی، محمدبن احمد (1407ق). میزان‌الاصول فی نتائج‌العقول، تحقیق: عبدالملک عبدالرحمن السعدی، جلد 2، بغداد، وزارت الاوقاف و الشئون الدینیة.
[47]. سیوری، مقدادبن عبدالله (1373ش). کنز‌العرفان فی الفقه‌القرآن، تحقیق و تصحیح: محمد باقر بهبودی، جلد 2، تهران، انتشارات مرتضوی.
[48]. سیوطی، جلال الدین (1407ق).  الإتقان فی علوم‌القرآن، جلد 2، بیروت، دار الکتب العلمیة.
[49]. شُبّر، عبداللّه (1407ق). الجوهر‌الثمین فى تفسیر الکتاب‌المبین، جلد 5، کویت، مکتبة الالفین.
[50]. شافعی، محمدبن ادریس (1410ق). أحکام‌القرآن، قاهره، دارالاحیاء العلوم.
[51]. الشرتونی، سعید (؟). أقرب‌الموارد، مکتبة آیة الله مرعشی النجفی، جلد 2، قم.
[52]. شریف لاهیجى، محمدبن على (1373ش). تفسیر شریف لاهیجى، میرجلال‌الدین حسینى ارموى (محدث)، جلد 3، تهران، دفتر نشر داد.
[53]. شوکانی، محمدبن علی (1421ق). ارشاد‌الفحولالی تحقیق الحق من علم‌الاصول، ریاض، دارالفضیله.
[54]. شیرازی، ابراهیم‌بن علی (1358ق).اللّمع فی اصول‌الفقه، مصر، مطبعه البابی الحلبی.
[55]. صالح، محمد ادیب (1407ق). تفسیر‌النصوص فی الفقه‌الاسلامی، چاپ سوم، جلد 1، بیروت، المکتب الاسلامی.
[56]. صفی‌پور، عبدالرحیم بن عبدالکریم (؟). منتهی‌الإرب فی لغةالعرب، جلد 2، تهران، مؤسسۀ محمد حسین.
[57]. صنعانی، احمدبن یحیی (؟). البحرالزخارالجامع لمذاهب علماءالأمصار، جلد 3، مکتبةالیمن.
[58]. طباطبائی، محمد حسین (؟). المیزان فی تفسیر‌القرآن، جلد 3 و 19، قم، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة.
[59]. طبرسی، فضل‌بن حسن (1415 ق). مجمع‌البیان فی التفسیرالقرآن، جلد 2، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
[60].  ---------- (1410ق). المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف، جلد 2، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه.
[61]. طوسی، محمدبن حسن (؟). التبیان فی تفسیر القرآن، جلد 6، نجف، المطبعة العلمیة.
[62]. ---------- (1387ق). المبسوط فی فقه الامامیه، تصحیح و تعلیق: محمد باقر بهبودی، جلد 5، المکتبة المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه.
[63]. غزالی، محمد بن محمد (١٤١٧ق). المستصفی من علم الاصول، تصحیح: محمد عبدالسلام عبد الشافی، جلد 1، بیروت، دارالکتب العلمیة.
[64]. فاضل جواد، جوادبن سعید (1365ش). مسالک‌الأفهام إلی آیات‌الأحکام، تحقیق: محمد باقر شریف‌زاده، جلد 3، تهران، انتشارات مرتضوی.
[65]. فخر رازی، محمد‌بن عمر (؟). التفسیرالکبیر، جلد 8، بی‌جا.
[66]. فیض کاشانى، محمد محسن (1415ق). الصافى فی تفسیر‌القرآن، حسین اعلمى، چاپ دوم، جلد 4، تهران، انتشارات الصدر.
[67]. القدوری، ابوالحسین (1429ق). مختصر القدوری، کراچی، مکتبة البشری.
[68]. قرافی، احمدبن ادریس (1994م). الذخیرة، تحقیق: محمد الحجی، جلد 1 و 9، بیروت، دارالغرب.
[69]. قرشی، علی‌ اکبر (1352ش). قاموس قرآن، جلد 6، تهران، دارالکتب الإسلامیة.
[70]. قرطبی، محمدبن أحمد (1405ق). الجامع لأحکام القرآن، جلد 2 و 4 و 7 و 9 و 10 و 11 و 14 15 و 20، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی.
[71]. کیاهراسی، عمادالدّین‌بن محمد الطبری (1405ق). احکام القرآن، جلد 1 و 4 و 7 و 11 و 13 و 15 و 21 و 23 و 30، بیروت، دارالکتب العلمیة.
[72]. گنابادى، سلطان محمد (1408ق). تفسیر بیان السعادة فى مقامات العبادة، چاپ دوم، جلد 3، بیروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات.
[73]. ماوردی، علی‌بن محمد (1414ق). الحاوى‌الکبیر فی فقه مذهب الإمام الشافعی و هو شرح مختصر المزنی، تحقیق و تعلیق: علی محمد معوّض و عادل احمد عبدالموجود، جلد 7، بیروت، دارالکتب العلمیة.
[74]. المحامی، کامل‌حسن (1970م).  القرآن و القصة الحدیثة، بیروت، دارالبحوث العلمیة.
[75]. محمدی، ابوالحسن (1384ش). مبانی استنباط حقوق اسلامی (اصول فقه)، چاپ بیستم، تهران، مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
[76]. مظفر، محمد رضا (1352ش). اصول‌الفقه، جلد 3، تهران، انتشارات معارف اسلامیه.
[77]. مغربی، محمد‌بن عبدالرحمن (1398ق). مواهب‌الجلیل لشرح مختصر خلیل، چاپ دوم، جلد 2، بیروت، دارالفکر.
[78]. مقدس اردبیلی، احمد‌بن محمد (1375ش). زبدة‌البیان فی أحکام‌القرآن، تحقیق: علی زمانی‌نژاد، قم، کنگرۀ مقدس اردبیلی.
[79]. ---------- (1416ق). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، جلد 14، قم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه.
[80]. نجفی، محمد حسن (1365ش). جواهر‌الکلام فی شرح شرائع‌الاسلام، تحقیق و تعلیق: عباس القوچانی، چاپ دوم، جلد 9 و 35، تهران، دارالکتب الاسلامیة.
[81]. نووی، یحیی‌بن شرف (1412ق). روضةالطالبین و عمدةالمفتین، أشراف: زهیر الساویس، چاپ سوم، جلد 4، المکتبة الاسلامی.
[82]. ---------- (1997م). المجموع، جلد 1، بیروت، دارالفکر.
[83]. واحدی، علی‌بن احمد (1408ق). اسباب‌النزول، تعلیق و تخریج: مصطفی دیب البغاء، بیروت، دارابن‌کثیر.