نسبت ورع و عبادت در فقه العباده

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشکدۀ علوم و تحقیقات اسلامی، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران

چکیده

مفهوم ورع باوجود استعمال در ابواب مختلف فقهی نه‌تنها در میان فقیهان مورد نزاع است، بلکه به علت عدم تبیین مفاهیم ورع و عبادت در فقه، رابطه میان ورع و عبادت نیز روشن نیست. علاوه بر این، منوط کردن وصف ورع به برخی افراد نیز محل بحث است؛ زیرا با تبیین درست جایگاه ورع در فقه العباده، وضعیت آن در سایر ابواب نیز روشن خواهد شد. از همین رو، این پژوهش با روش اسنادی و بهره‌گیری از نرم‌افزار مکتبه اهل‌البیت علیهم‌السلام به‌صورت تمام شماری کتب فقهی آن با تحلیل نظرات فقهی در پی پاسخ به این سؤال است که باتوجه‌ به آموزه‌های فقهی و منابع روایی، نسبت میان ورع و عبادت در فقه العباده چگونه است؟ در توصیف رابطه ورع و عبادت نظرات متعددی میان فقیهان مطرح است که می‌توان نظریات «ورع، مصداق عبادت یا عبادت سلبی یا عبادت عملی»، نظریه «ورع از ارکان یا دعائم یا مراتب اسلام» و نظریه «ورع نیمی از عبادت» را ذیل عنوان «فعل مستقل فارغ از ماهیت قلبی یا جوارحی آن» گنجاند و نظریه «ورع، شرط کمال یا قبولی»، نظریه «ورع، دشوارترین مرحله عبادت»، نظریه «ورع، ثمره عبادت» و نظریه «ورع، شرط ولایت و ولایت شرط قبولی اعمال» را ذیل عنوان «سبب و روح فعل خارجی» قرار داد. به‌علاوه، باتوجه‌به ارتباط وثیق ورع با عبادت و دین، توسیع ابواب عبادی در فقه می‌تواند راهگشای حل این مسئله باشد، زیرا محدودکردن ابواب فقهی به‌صرف افعال جوارحی، می‌تواند تقلیل جایگاه عبادات، عدم توجه به مغز عبادت و صرف انجام ظاهری افعال عبادی را در پی داشته باشد.

کلیدواژه‌ها


ابن‌ابی‌جمهور، محمدبن‌زین‌الدین (1410). الاقطاب الفقهیه. قم: مکتبه آیه‌الله المرعشی النجفی.
ابن منظور، محمدبن‌مکرم (1405). لسان العرب. قم: ادب الحوزه.
اصفهانی، محمدحسین (1419). حاشیه المکاسب. بی‌جا: علمیه.
انصاری، مرتضی (1414). رسائل فقهیه. قم: المؤتمر العالمی.
ــــــــــ (1415). کتاب الصلاه. قم: المؤتمر العالمی.
ــــــــــ (1417). کتاب المکاسب. قم: المؤتمر العالمی.
اهوازی، ابن‌سکیت (1412). ترتیب اصلاح المنطق. مشهد: آستان قدس رضوی.
آملی، محمدبن‌علی (بی‌تا). کتاب المکاسب و البیع. قم: اسلامی.
آل عصفور، حسین (1410). تتمه حدائق الناضره. قم: اسلامی.
آل غازی عانی، عبدالقادر (1382). بیان المعانی. دمشق: مطبعه‌الترقی.
آمدی، عبدالواحدبن‌محمد (1410). غررالحکم و دررالکلم. قم: دارالکتاب‌الإسلامی.
بحرالعلوم، سیدمحمد (1403). بلغه الفقیه. تهران: مکتبه‌الصادق.
بحرانی، یوسف‌بن‌احمد (بی‌تا). حدائق الناضره. قم: اسلامی.
تفتازانی، سعدالدین (1411). مختصر المعانی. قم: دارالفکر.
جوادی آملی، عبدالله (24/02/1364). درس تفسیر، قابل دسترسی در پایگاه اینترنتی:
https: //eshia. ir/feqh/archive/text/javadi/tafsir/63/640224
جوهری، ابونصراسماعیل‌بن‌حماد (1407). الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه. بیروت: دارالعلم‌للملایین.
حائری، عبدالکریم (1362ش). الصلاه. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
حارثی (والد بهائی عاملی)، عزّالدین حسین‌بن‌عبدالصمد (بی‌تا). العقد الحسینی. بی‌جا: بی‌نا.
حلبی، ابن‌زهره (1417). غنیه النزوع. قم: مؤسسه‌الامام‌صادقعلیه‌السلام.
حلبی، ابوصلاح (بی‌تا). الکافی للحلبی. اصفهان: مکتبه امیرالمؤمنینعلیه‌السلام.
حلی، ابن‌ادریس (1410). السرائر. قم: اسلامی.
حلی، ابن‌فهد (1407). المهذب البارع. قم: اسلامی.
حلی، یحیی‌بن سعید (1386). نزهه الناظر فی الجمع بین الأشباه و النظائر. نجف: الآداب.
خامنه‌ای، سیدعلی (12/06/1396). درس خارج فقه، قابل دسترسی در پایگاه اینترنتی:
https: //farsi. khamenei. ir/news-content? id=37581
دیلمی، حسن‌بن‌محمد (بی‌تا). غرر الأخبار و درر الآثار فی مناقب أبی‌الأئمة الأطهار علیهم‌السلام. قم: دلیلنا.
ربانی، علی (08/02/1398). درس کلام، قابل دسترسی در پایگاه اینترنتی:
https: //www. eshia. ir/feqh/archive/text/rabani/kalam/97/980208
روحانی، سیدمحمدصادق (1412). فقه‌الصادقعلیه‌السلام. قم: دارالکتاب.
زبیدی، محمدبن‌محمد (1414). تاج العروس. بیروت: دارالفکر.
سبحانی تبریزی، جعفر (1417). الاسماء الثالثه الإله، الرب، العباده. قم: مؤسسةامام‌صادق‌علیه‌السلام.
ــــــــــ (1413). الالهیات علی هدی الکتاب و السنه والعقل. قم: مؤسسةامام‌صادق‌علیه‌السلام.
ــــــــــ (04/05/1395). درس شبهات وهابیت، قابل دسترسی در پایگاه اینترنتی:
https: //www. eshia. ir/feqh/archive/text/sobhani/vahabiat/94/950504
سلار بن عبدالعزیز (1414). المراسم العلویه. قم: امیر.
شاملی، نصراله و بناییان اصفهانی، علی (1395). «تبیین میدان معناشناسی واژگان «ورع» و «عفت» در نهج البلاغه». پژوهش‌های نهج البلاغه، 15 (3)، 91-106.
صالح زاده، جمال؛ پژوهنده، سیدجاسم و یارحسینی، علی (1401). «بررسی مقامات عرفانی (توبه، صبر، رضا، ورع و توکل) درآثار امام خمینی (ره) و امام محمد غزالی». پژوهش‌های اعتقادی کلامی، 12 (3)، 171تا198.
صدر، سیدمحمدباقر (بی‌تا). الفتاوی الواضحه. نجف: مطعبه الآداب.
طباطبایی، سیدعلی (1412). ریاض المسائل. قم: اسلامی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (بی‌تا). تفسیر المیزان. قم: اسلامی.
طباطبایی حکیم، سیدمحسن (1404). مستمسک العروه. قم: مکتبه آیت‌الله المرعشی النجفی.
طباطبایی، فاطمه (۱۳87). یک ساغر از هزار، سیری در عرفان امام‌خمینی. تهران: عروج.
طریحی، فخرالدین‌بن‌محمدعلی (1408). مجمع البحرین. بی‌جا: الثقافه الاسلامیه.
طوسی، ابن‌حمزه (1408). الوسیله. قم: مطعبه الخیام.
طوسی، محمدبن‌حسن (1414). الأمالی. قم: دارالثقافة.
ــــــــــ (1407). الخلاف. قم: اسلامی.
ــــــــــ (بی‌تا). المبسوط. تهران: مکتبه‌المرتضویه.
ــــــــــ (1411). مصباح المجتهد. بیروت: مؤسسه فقه شیعه.
ــــــــــ (1400). الاقتصاد. قم: مطعبه الخیام.
عاملی، سیدمحمد (1410). مدارک الاحکام. قم: مؤسسه آل البیتعلیهم‌السلام.
ــــــــــ (1419). مفتاح الکرامه. قم: مؤسسه آل‌البیتعلیهم‌السلام.
عاملی جبعی (شهید ثانی)، زین‌الدین‌بن‌علی (بی‌تا). روض الجنان. قم: مؤسسه‌آل‌البیتعلیهم‌السلام.
ــــــــــ (1410). شرح اللمعه. قم: داوری.
عسکری، ابوهلال (1412). الفروق اللغویه. قم: اسلامی.
علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف (1414). تذکره الفقهاء. قم: مؤسسه آل‌البیتعلیهم‌السلام.
ــــــــــ (1410). نهایه الاحکام. قم: اسماعیلیان.
علامه حلی (الف)، حسن‌بن‌یوسف (1413). مختلف الشیعه. قم: اسلامی.
علامه حلی (ب)، حسن‌بن‌یوسف (1413). منتهی المطلب. مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه.
علامه حلی (ج)، حسن‌بن‌یوسف (1413). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. قم: اسلامی.
علی بن موسیعلیه‌السلام (1406). الفقه المنسوب إلی الإمام الرضا علیه‌السلام. قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام.
فاضل لنکرانی، محمد جواد (03/08/1395). درس خارج فقه، قابل دسترسی در پایگاه اینترنتی:
https: //eshia. ir/feqh/archive/text/fazel/feqh/95/950803
فاضل هندی، بهاءالدین‌محمد (1418). کشف اللثام. قم: اسلامی.
فخر المحققین، محمدبن‌حسن (1387). ایضاح الفوائد. قم: العلمیه.
فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد (1408). کتاب العین. بیروت: الأعلمی.
فقعانی، ابن‌طی (1418). الدرالمنضود. شیراز: مکتبه مدرسه‌امام‌عصر (عج).
فیاض، محمداسحاق (بی‌تا). تعالیق مبسوطه. قم: امیر.
قاضی، ابن‌براج (1411). جواهر الفقه. قم: اسلامی.
قزوینی رازی، احمدبن‌فارس (1399). معجم مقاییس اللغه. بیروت: دارالفکر.
قمی، علی‌بن‌محمد (بی‌تا). جامع الخلاف و الوفاق. قم: زمینه‌سازان ظهورامام‌عصر (عج).
کاشف الغطا، جعفر (بی‌تا). کشف الغطاء. اصفهان: مهدوی.
کاظمی خراسانی، محمدعلی (1411). کتاب الصلاه، تقریر بحث للنائینی. قم: اسلامی.
کلینی، محمدبن‌یعقوب (1407). الکافی. تهران: دارالکتب الإسلامیه.
مامقانی، محمد حسن (بی‌تا). غایه الآمال فی شرح کتاب المکاسب. بی‌جا: مجمع الذخائر الإسلامیه.
مجلسی، محمدباقر (1403). بحارالانوار. بیروت:‌دار إحیاء التراث العربی.
محقق اردبیلی، احمدبن‌محمد (1406). مجمع الفائده. قم: اسلامی.
محقق حلی، نجم‌الدین‌جعفربن‌حسن (1408). شَرایعُ الاسلام فی مسائل الحَلال و الحَرام. قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
محقق حلی، نجم‌الدین‌جعفربن‌حسن (1413). الرسائل التسع. قم: مکتبه آیت‌الله مرعشی.
ــــــــــ (1364ش). المعتبر. قم: مؤسسه سیدالشهدا علیه‌السلام.
ــــــــــ (1402). المختصر المنافع. تهران: قسم الدراسات الاسلامیه فی مؤسسه البعثه.
محقق خوانساری، حسین‌بن‌جمال‌الدین (بی‌تا). مشارق الشموس. قم: مؤسسه آل‌البیتعلیهم‌السلام.
محقق کرکی، علی‌بن‌حسین (1408). جامع المقاصد. قم: مؤسسه آل‌البیتعلیهم‌السلام.
محمدبن‌عبدالقادر (1415). مختار الصحاح. بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
مروارید، علی‌اصغر (1410). الینابیع الفقهیه. بیروت: دارالتراث.
مشکینی، علی (بی‌تا). مصطلحات الفقه. قم: بی‌نا.
مصباح یزدی، محمدتقی (1391). اخلاق در قرآن. محمدحسین اسکندری، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
ــــــــــ (1396). ره‌توشه. کریم سبحانی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
ــــــــــ (1394). نقد و بررسی مکاتب اخلاقی. احمد حسین شریفی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
ــــــــــ (1384). آموزش عقاید. قم: سازمان تبلیغات اسلامی.
ــــــــــ (1384). کلمه حول فلسفه الخلاق. قم: مؤسسه در راه حق.
مصطفوی، سیدکاظم، (23/11/1402). درس خارج اصول، قابل دسترسی در پایگاه اینترنتی:
https: //www. eshia. ir/feqh/archive/text/mostafavi/osool/1402/14021123
مطهری، مرتضی (1373). تعلیم و تربیت در اسلام. تهران: صدرا.
مکارم شیرازی، ناصر (1428). حیله‌های شرعی و چاره‌جویی‌های صحیح. ابوالقاسم علیان‌نژادی، قم: مدرسه الامام علی‌بن‌ابی‌طالبعلیه‌السلام.
ــــــــــ (1427). دائرة المعارف فقه مقارن. قم: مدرسه الامام علی‌بن‌ابی‌طالبعلیه‌السلام.
مکی عاملی (شهید اول)، محمدبن‌جمال الدین (1419). ذکری الشیعه فی احکام الشریعه. قم: مؤسسه‌آل‌البیتعلیهم‌السلام.
موسوی خمینی، سیدروح‌الله (1384). الخلل فی الصلاه. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
ــــــــــ (1388). سر الصلاه. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
ــــــــــ (بی‌تا). کتاب الصلاه. قم: مهر.
ــــــــــ (1390). تحریرالوسیله. نجف: مطعبه الآداب.
ــــــــــ (بی‌تا). کشف اسرار. بی‌جا: بی‌نا.
ــــــــــ (1382). شرح حدیث جنود عقل و جهل. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
ــــــــــ (1394). شرح چهل حدیث. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
موسوی خمینی، سیدمصطفی (1418). واجبات الصلاه. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
موسوی خوئی، سیدابوالقاسم (1364). کتاب الخمس. قم: العلمیه.
موسوی گلپایگانی، محمدرضا (بی‌تا). کتاب الطهاره. قم: دارالقرآن.
میرزای قمی، ابوالقاسم (بی‌تا). جامع الشتات فی أجوبة السؤالات. بی‌جا: بی‌نا.
ــــــــــ (1420). غنائم الایام. بی‌جا: مکتب الاعلام السلامی.
نجفی، محمدحسن (1365). جواهر الکلام. تهران: دارالکتب‌الاسلامیه.
نراقی، احمدبن‌محمدمهدی (1415). مستند الشیعه. قم: مؤسسه‌آل‌البیت لاحیاء التراث.
نراقی، محمد مهدی (بی‌تا). جامع السعادات. بیروت: اعلمی.
نوری، میرزاحسین (۱۴۰۸). مستدرک الوسائل. بیروت: مؤسسه‌آل‌البیت لاحیاءالتراث.
همدانی، رضا (بی‌تا). مصباح‌الفقیه. تهران: مکتبه الصدر.
یزدی، سیدکاظم (1378). حاشیه المکاسب. قم: اسماعیلیان.