نسبت بین تسامح و غبن در فقه و حقوق ایران‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد، گروه حقوق خصوصی، دانشکدۀ حقوق، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران.

3 دانش‌آموختۀ دکترا، گروه فقه و حقوق خصوصی، دانشگاه شهید مطهری (ره)، تهران، ایران.

چکیده

عقود در یک تقسیم‌بندی به دو دستۀ کلان تقسیم می‌شود: عقود مغابنه‌ای که عبارت است از عقودی که بنای طرفین عقد بر توازن عوضین عقد است و عقود مسامحه‌ای که به معنایِ عدم ابتنایِ اراده طرفین بر توازن عوضین عقد است. در عقود مسامحه‌ا‌ی، باتوجه به اینکه تسامح آگاهانه صورت می‌گیرد، آثار فقهی و حقوقی متفاوتی را به ارمغان می‌آورد. عمده این آثار را می‌توان در نقض برخی از قواعد معاملات دانست؛ ازجمله اینکه به‌موجب تسامح، علم تفصیلی به عوضین، شرط صحت عقد نیست؛ لذا صلح بر مجهول را جایز دانسته‌اند؛ برخلاف عقودی مغابنه‌ای که در آن علم تفصیلی به عوضین نه‌تنها، لازم است، بلکه شرط صحت عقد نیز است. از دیگر آثار تسامح در عقود می‌توان به تأثیرگذاری آن بر خیار غبن دانست؛ بدین ترتیب که در اثر تسامح طرفین عقد، شخصی که مغبون می‌گردد، دیگر حق فسخ ندارد. در این پژوهش با روش تحلیلی-توصیفی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای در پی بررسی همه جانبه اثر اخیر هستیم؛ اثری که غالب نویسندگان فقهی و حقوقی تمایل جدی بدان نشان دادند و حتی فراتر از آن مورد پذیرش قانون‌گذار نیز قرار گرفته‌است. تتبع در آراء دانشوران نشان می‌دهد باوجود اینکه اکثریت صاحب‌نظران تسامح در عقود را منجر به سقوط خیار غبن می‌دانند؛ در مقابل عده‌ای تسامح در عقود را در تنافی با خیار غبن نمی‌دانند. برخی دیگر نیز میان عقد صلح و سایر عقود و اقسام عقد صلح تفصیل قائل شده‌اند؛ همچنان‌که برخی دیگر میان تسامح شخصی و نوعی تفاوت نهاده‌اند. به‌نظر می‌رسد دیدگاه اخیر منطقی و موجه باشد؛ درنتیجه در تسامح نوعی به‌طور مطلق خیار غبن جاری است، خواه غبن فاحش باشد یا افحش؛ ولی در تسامح شخصی، مغبون صرفاً در صورت ظهور غبن افحش، خیار خواهد داشت.

کلیدواژه‌ها


احمد سنهوری، عبدالرزاق (1998م). نظریه العقد. چاپ اول. بیروت: الحلبی الحقوق.
اسدی حلی، احمد بن محمد بن فهد (1406ق). المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. چاپ اول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
اسماعیلی، حسین (1402). ماهیت و آثار حقوقی اسقاط خیار غبن؛ نقد و بررسی رای وحدت رویه شماره 821 دیوان عالی کشور (02/02/ 1402). دو فصلنامه نقد و تحلیل آراء قضایی، 2 (4)، 58-74.
اصفهانی، محمد حسین (1417ق). حاشیه کتاب المکاسب. چاپ اول. قم: ذوی القربی.
انصاری، مرتضی (1413ق). المکاسب. چاپ دوم. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
ایروانی، علی (1379ق). حاشیه المکاسب. چاپ اول. قم: کتبی نجفی.
بیگدلی، عطاءالله (1389). اسقاط خیارات در حقوق ایران و فقه امامیه. پژوهش‌نامه حقوق اسلامی، 11 (1)، 191-243.
تبریزی، جواد (1377ق). ارشاد الطالب الی تعلیق علی المکاسب. چاپ اول. قم: مطیعه مهر.
جعفری لنگرودی، محمد جعفر (1378ش). مبسوط در ترمینولوژی. چاپ دوم. تهران: گنج دانش.
ــــــــــ (1391ش). دائره المعرف عمومی حقوق. چاپ دوم. تهران: گنج دانش.
ــــــــــ (1392ش). فرهنگ عناصر‌شناسی. چاپ اول. تهران: گنج دانش.
ــــــــــ (1394ش). فلسفه اعلی در علم حقوق. چاپ دوم. تهران: گنج دانش.
ــــــــــ (1397ش). فلسفه عمومی حقوق. چاپ اول. تهران: گنج دانش.
ــــــــــ (1399ش). تئوری موازنه. چاپ سوم. تهران: گنج دانش.
حسین، وحید خراسانی (بی‌تا). منهاج الصالحین. بی‌تا.
حسینی عاملی، محمد جواد بن محمد (1419ق). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة. چاپ اول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
حماد، نزیه (1429ق). معجم المصطلحات المالیه و الاقتصادیه فی لغه الفقها. چاپ اول. دمشق: دارالقلم.
خمینی، روح الله (1421ق). کتاب البیع. چاپ اول. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س).
خویی، ابو القاسم (1417ق). مصباح الفقاهه. قم: انصاریان.
رشتی، حبیب الله بن محمد علی (بی‌تا). فقه الامامیة، قسم الخیارات. قم: مکتبة الداوری.
روحانی، محمد صادق (بی‌تا). فقه الصادق (طبع قدیم). قم: نشرمولف.
زین الدین بن عاملی، شهید ثانی (1413ق). مسالک الأفهام. قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه.
سنهوری، عبدالرزاق (1400). الوسیط فی شرح القانون المدنی. بیروت: داراحیاء التراث الاسلامی.
سیوری حلی، جمال الدین مقداد (1361ش). نضد القواعد الفقهیة علی مذهب الإمامیة. قم: کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی (ره).
ــــــــــ (1404ق). التنقیح الرائع لمختصر الشرائع. قم، مکتبة آیت‌الله المرعشی النجفی (ره).
شهید اول، محمد بن مکی (1412ق). الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
شهید ثانی، زین الدین بن علی (1406ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. قم: مکتب الإعلام الإسلامی.
ــــــــــ (1413ق). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
شهیدی، مهدی (1396ش). تشکیل قراردادها و تعهدات. تهران: مجد.
صفایی، سید حسین (۱۳۹۷). دوره مقدماتی حقوق مدنی. تهران: میزان.
صیمری، مفلح بن حسن (1420ق). غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت:‌دار الهادی.
طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم بن عبدالعظیم طباطبایی (1410ق). حاشیة المکاسب. قم: اسماعیلیان.
طباطبایی، محمد بن علی (بی‌تا). المناهل. قم: موسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث.
فرج صده، عبد المنعم (1974م). نظریه العقد فی قوانین البلاد العربیه. بیروت:‌دار النهضت العربیه.
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (1406ق). الوافی. اصفهان، مکتبة الإمام أمیرالمؤمنین علی (ع) العامة.
قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن (1371ش). جامع الشتات فی اجوبه السوالات. تهران: کیهان.
کاتوزیان، ناصر (1395ش). قواعد عمومی قراردادها. تهران: شرکت سهامی انتشار.
کاشف الغطاء، عباس (بی‌تا). الفوائد الجعفریه. بی‌جا.
کرکی، نور الدین علی بن حسین بن عبدالعالی (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: موسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث.
مجموعه از نویسندگان (1427ق). الموسوعه الفقهیه الکویتیه. کویت: وزارة الأوقاف والشئون الإسلامیة.
موسوی بجنوردی، حسین (1377ش). القواعد الفقهیه. قم: نشر الهادی.
نائینی، محمد حسین (1371ق). منیه الطالب فی حاشیه المکاسب. تهران: المکتبه المحمدیه.
نراقی، مولی عبد الصاحب محمد.  1422ق. مشارق الاحکام. مطبعه سلمان الفارسی.
نریمانپور، مهدی؛ نریمانپور، مسعود (1402). تغییر کارکرد عقود و دیدگاههای مطروحه در فقه مذاهب اسلامی. دوفصلنامه فقه مقارن، 11 (22)، 57-89.