مبانی فقهی و تاریخی دار الموادعه: بازنگری در روابط دولت اسلامی با ملل غیر مسلمان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

به‌رغم نظریه فقهی تقسیم جهان به دارالحرب و‌دار الاسلام، بررسی مبانی حقوق بشر اسلامی و منابع تاریخی نشان می‌دهد منطقه‌ سومی هم وجود دارد که می‌توان آن را «دارالموادعه» خواند. به تعریفی دارالموادعه به سرزمین یا کشوری گفته می‌شود که مردم آن، با دولت اسلامی (دار الاسلام) قرارداد متارکه موقت جنگ برقرار کرده و طرفین به آن متعهد بوده باشند. در حقیقت اسلام ملل غیر‌مسلمانی را که با مسلمانان معاهده یا پیمانی بر اساس شرایط موردتوافق طرفین قرارداد بسته‌اند، به‌طور محدود و مشروط به رسمیت می‌شناسد و بر نظام اسلامی واجب است تا از آن‌ها حمایت کند. در پژوهش حاضر بر آنیم تا بر اساس روش تاریخی-تحلیلی و با استناد به قرآن و متون فقهی اهل سنت و شیعه و نیز منابع تاریخی، ضمن بررسی دارالموادعه و ویژگی‌های مربوط به آن ازجمله شرایط انعقاد موادعه و زمان و چگونگی آن به این مسئله بپردازیم که تا چه میزان نظریه تقسیم جهان به دارالحرب و دارالاسلام با اصول و مبانی قرآنی، فقهی و تاریخی سازگاری دارد. هدف از تحقیق پاسخ‌گویی به شبهاتی است که امروزه به‌ویژه شرق شناسان با استناد به تقسیم‌بندی یادشده می‌کوشند تا چنین وانمود کنند اسلام همه سرزمین‌های غیر اسلامی را منطقه جنگی می‌داند و تا انقیاد و سلطه بر آنان همواره در فکر تهاجم به آن‌هاست. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد نظریه برخی از فقهای متقدم در این خصوص نظریه‌ای ناقص و با مبانی تاریخی و فقهی سازگاری چندانی ندارد و می‌توان نظریه دیگری با عنوان دارالمعاهده را به آن دو حوزه افزود.

کلیدواژه‌ها


ابن‌حیون، قاضی نعمان بن محمد (1383 ق). دعائم الإسلام، تصحیح آصف فیضی. قم: مؤسسة آل البیت
ابن منظور، محمد بن مکرم (۱۴۱۱ ق). لسان العرب. بیروت: بی‌نا
ابن مفتاح، ابوالحسن عبدالله (١٣٤٠ق). شرح الأزهار. مصر: مطبعة المعارف
ابن نجیم المصری، زین الدین (بی‌تا). البحر الرائق شرح کنز الدقائق. بیروت:‌دار الکتاب الإسلامی
ابن سعد، محمد بن سعد (۱۴۱۰ق). الطبقات الکبری. تحقیق محمد عبدالقادر عطا. بیروت:‌دار الکتب العلمیة
ابن هشام، عبدالملک (۱۴۱۹ق). السیره النبویه. تحقیق مصطفی السقا. بیروت: دارالمعرفه
ابن قیم جوزی، شمس الدین محمد (۱۹۸۳ م). احکام اهل الذمه. بیروت:‌دار العلم للملایین
ابو یوسف، محمد (۱۳۹۹ق). الخراج. بیروت: دارالمعرفه
بلاذری، احمد بن یحیی (۱۹۸۸م). فتوح البلدان. بیروت:‌دار و مکتبة الهلال
بیهقی، احمد بن حسین (۱۴۲۴ق). سنن الکبری. تحقیق عبدالقادر محمد عطا. بیروت:‌دار الکتب العلمیة
بوطی، سعید رمضان (بی تا). فقه السیره. بیروت. دارالفکر
بوآزار، مارسل (۱۹۶۵م). انسان دولتی در اسلام. ترجمه مهدوی اردبیلی (۱۳۶۲ ش). تهران: توس
جصاص، احمد بن علی (۱۴۰۵ق). أحکام القرآن. بیروت: دارإحیاء التراث العربی
حرّ عاملی، محمد بن حسن (۱۹۷۱م). وسائل الشیعة. بیروت:‌دار احیاء التراث العربی
حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر (۱۳۱۴ق). تذکرة الفقهاء. قم: مؤسسه اهل البییت
ــــــــــ (۱۴۱۸ق). منتهی المطلب فی تحقیق المذهب. مشهد: آستانه الرضویه مقدسه
حمید الله، محمد (۱۳۷۴ش). پیمان‌ها و مکاتبات سیاسی حضرت محمد و اسناد صدر اسلام. ترجمه محمدرضا حسینی. تهران: سروش
خدوری، مجید (۱۹۵۵م). الحرب والسلم فی شرعه الاسلام. واشنگتن: موسسه المشرق الاوسط
دسوقی، محمد بن عرفة (بی تا). حاشیة الدسوقی على مختصر المعانی لسعد الدین التفتازانی. تحقیق. عبدالحمید هنداوی. بیروت: المکتبة العصریة
ربانی بیرجندی، محمدحسن (۱۳۸۹ق). المعجم التطبیقی القواعد الاصولیه فی فقه الامامیه. قم: بی‌نا
سرخسی، محمد بن احمد (۱۹۷۱م). شرح کتاب السیرالکبیر. تحقیق صلاح الدین منجد. قاهره: معهد المخطوطات بجامعه الدول العربیه
شافعی، محمد بن ادریس (بی‌تا). الام. بیروت: دارالمعرفه
شربینی الشافعی، شمس الدین محمد (۱۴۱۵ق). مغنی المحتاج إلى معرفة معانی ألفاظ المنهاج. بیروت:‌دار الکتب العلمیة
شهید اول، محمد بن مکی عاملی (۱۴۰۴ق). الدروس الشرعیة. قم: اسامی
شیبانی، محمد بن حسن (۱۴۱۷ق). کتاب السیر و الخراج و العشرمن کتاب الاصل. تحقیق مجید خدوری. پاکستان. کراتشی. اداره القران
شیبانی، محمد بن حسن (۱۴۰۰ش). کتاب السیر والخراج والعشر. ترجمه اصغر قائدان. تهران: اسماعیل تبار
طوسی، ابوجعفر محمدبن الحسن (۱۳۸۷‎، الف). الخلاف. قم: موسسه النشر الاسلامی
ــــــــــ (۱۳۸۷، ب). المبسوط فی فقه الامامیه. تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة
طبری، محمد بن جریر (بی تا). اختلاف الفقها. بیروت. دارالکتب العلمی
ــــــــــ (۱۹۶۷ ق). تاریخ الطبری. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: بی‌نا
عمید زنجانی، عباسعلی (بی‌تا). فقه سیاسی. تهران: امیرکبیر
قائدان، اصغر (۱۴۰۲ش). «هدنه و سلم راهکاری برای زندگی مسالمت‌آمیز در اسلام». مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی همزیستی مسالمت‌آمیز (مقاصد شریعت). تهران: دانشگاه تهران
قرطبی انصاری، أبو عبدالله محمد (۱۳۸۴ق). الجامع لأحکام القرآن = تفسیر القرطبی. تحقیق: احمد البردونی وإبراهیم أطفیش. قاهره:‌دار الکتب المصریة
مقاتل بن سلیمان (۱۴۲۳ق). تفسیر مقاتل. تحقیق عبدالله محمود شحاته.‌دار بیروت: إحیاء التراث العربی
مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۶۸ش). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه
مقداد سیوری، فاضل (۱۳۸۰ق). کنز العرفان فی فقه القرآن. قم: نوید اسلام
نجفی، محمدحسن صاحب جواهر (۱۳۷۱ق). جواهر الکلام. تهران: دارالکتب الاسلامیه
نفس زکیه، محمد بن عبدالله بن حسن بن حسن (ع) (۱۴۳۸ق). السیر. تصحیح جمال الشامی. صنعا: بی‌نا
واقدی، محمد بن عمر (۱۴۰۴ق). المغازی. تحقیق مارسدن جونز. بیروت: بی‌نا
المهدی لدین الله، أحمد بن یحیى المرتضى (بی تا). شرح الازهار فی فقه الأئمة الأطهار. مخطوط. مکتبة الإمام زید بن علی (الیمن). شماره نسخه ZA: 078-04
هارونی، أبوالحسین أحمد بن الحسین (بی تا). شرح التجرید فی فقه الزیدیة. مخطوط. شماره نسخه YEM-0101. سال کتابت (۱۰۸۵ ق). صنعا. مکتبه الامام زید بن علی
هارونی، أبو طالب یحیی بن الحسین (۲۰۱۲ م). التحریر. صنعاء: مکتبة بدر للطباعة والنشر والتوزیع
هاشمی شاهرودی، محمود (۱۴۲۴ق). المعجم الفقهی لکتب الشیخ الطوسی. قم: مؤسسة دائرة المعارف الفقه الاسلامی
هیثمی، علی بن ابوبکر (۱۴۰۸ق). مجمع الزوائد و منبع الفوائد. بیروت:‌دار الکتب العلمیه
Hamid-Allah, Mohammad. (1953). Muslim conduct of the state, Internet Archive.
Black, H,& Esmaeili, N. Hosen. (2013). Modern perspectives on Islamic law. Edward Elgar, Cheltenham
Kelsay, John. (1933). Islam and War: A Study in Comparative Ethics Louisville, ky.: Westminster. John Knox Press.
Lewis, Bernard. (1982). Faith and Power, Religion and Politics in the Middle East. Oxford: University Press
The Encyclopedia of Islam. (2009). «Dar al-Hodna«,jun. E. ampo, new york