نقش بنای عقلا در تنقیح دلیل لفظی حکم شرعی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه شهرکرد

2 دانشیار گروه حقوق خصوصی و اسلامی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران

چکیده

مهم‌ترین دلیل بر حجیت ظهور الفاظ و عباراتِ ادله لفظی، بنای عقلا است؛ اما آیا بنای عقلا در سامان یافتن ظهور برای الفاظ و عبارات نیز مؤثر است؟ اگر پاسخ مثبت است، چگونه این تأثیرگذاری تحقق پیدا می‌کند؟ بنای عقلا، گاه به مثابه قرینه لبّی متصله به کلام متکلم بوده و در توسعه و تضییق مفهومی ‌کلام مؤثر خواهد بود و گاهی نیز بر شکل‌گیری و احراز مقدمات حکمت و به تبع آن بر تحقق اطلاق برای الفاظ و عبارات تأثیر می‌گذارد. توجه به تفکیک بین عرف و بنای عقلایی حاکم بر زمان صدور دلیل و زمان صدور فتوا نیز امری لازم است. در این مقاله با طرح نمونه‌هایی از مسائل حقوق قراردادها، این کارکرد از بنای عقلا مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین ایرادات متصور بر حجیت چنین کارکردی از بنا­ی عقلا مطرح و پاسخ داده شده است.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1.  

    1. آخوندخراسانی، محمدکاظم، کفایة الاصول (با تعلیقات زارعی سبزواری)، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1427.
    2. آشتیانی، محمد بن‌ حسن بن جعفر، بحر الفوائد فی شرح الفوائد، قم، کتابخانه حضرت آیه الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، 1403.
    3. آهنگران، محمدرسول، «واکاوی مبانی فقهی اصل لزوم در قراردادها به منظور ارزیابی چارچوب شرعی ماده 219 قانون مدنی»، دو فصلنامه پژوهش‌نامه حقوق اسلامی، سال 1397 (48).
    4. ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، نشر دارصادر، 1414.
    5. اراکی، محمدعلی، کتاب البیع، قم، موسسه اسماعیلیان، 1415.
    6. اصفهانی، محمدحسین، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة (طبع قدیم)، قم، انتشارات سیدالشهداء، 1374.
    7. اصغری، سید محمد، «بناء عقلا»، نشریه دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، 1384(70).
    8. بحرانی، شیخ یوسف، الحدائق الناظره فی احکام العتره الطاهره، قم، موسسه النشر الاسلامی، بی‌تا.
    9. بروجردی، حسین، نهایه الاصول، به نقریر حسین‌علی منتظری، تهران، انتشارات تفکر، ۱۴۱۵.
    10. تبریزی، موسی بن جعفر، اوثق الوسائل فی شرح الرسائل (طبع قدیم)، قم، کتبی نجفی، 1369.
    11. جعفری لنگرودی، محمد جعفر، دانشنامه حقوقی، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1376.
    12. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، بی‌جا، دار العلم للملایین، ۱۴۰۴.
    13. حائری یزدی، عبدالکریم، درر الفوائد، قم، چاپخانه مهر، بی‌تا.
    14. حسین‌آبادی، امیر، «نقد و بررسی رای اصراری هیات عمومی دیوان عالی کشور ردیف 73/7 مورخ 31/01/1373»، مجله کانون وکلا، 1376(11).
    15. حسینی روحانی، سیدمحمد، منتقی الاصول، قم، دفتر آیه الله سیدمحمد حسینی روحانی، ۱۴۱۳.
    16. حسینی سیستانی، سیدعلی، قاعده لاضرر و لاضرار، قم، نشر مهر، 1414.
    17. راغب اصفهانی، أبوالقاسم الحسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالمعرفه، 1422.
    18. رحیم‌پور، علی، «بیع کالی به کالی»، مجله حقوقی دادگستری، 1382(43).
    19. زبیدی، مرتضی محمد بن محمد، تاج العروس، بیروت، بی‌نا، 1414.
    20. سنگلجی، محمد، دلائل السداد در قواعد فقه و اجتهاد، تهران، مطبعه مجلس، بی‌تا.
    21. شبیری‌زنجانی، سیدموسی، کتاب النکاح، قم، مؤسسه پژوهشی رای‌پرداز، 1419.
    22. شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، قم، کتابفروشی مفید، بی‌تا.
    23. شهید ثانی، جمال‌الدین الحسن، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه-مع الحواشی الکلانتر، تهران، کتابفروشی داوری، 1410.
    24. صادقی‌مقدم، محمدحسن، تغییر در شرایط قرارداد، با دیباچه دکتر سید حسین صفایی، تهران، نشر دادگستر، 1379.
    25. صدر، سید محمدباقر، مباحث‌الاصول، تقریرات حسینی حائری، کاظم، قم، مطبعه مرکز للنشر مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۸.
    26. صدر، سید محمدباقر، بحوث فی علم الاصول مع تقریرات حسن عبدالساتر، بیروت، دارالاسلامیه، 1417.
    27. ----------، المعالم الجدیده، تهران، مکتبه النجاح، 1395.
    28. ضیایی‌فر، سعید، «قاعده اولیه حجیت سیره‌های عقلایی جدید در غیر عبادات»، مجله جستارهای فقهی اصولی، 1398(17).
    29. طباطبایی‌یزدی، سیدمحمدکاظم، حاشیه مکاسب، مندرج در المکاسب محشی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
    30. طباطبایی، محمدحسین، حاشیة الکفایة، قم، بنیاد علمی فرهنگی علامه طباطبایی، بی‌تا.
    31. عراقی، ضیاءالدین، نهایه الافکار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417.
    32. علامه حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413.
    33. علیدوست، ابوالقاسم، فقه و عرف، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۴.
    34. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، قم، انتشارات هجرت، 1410.
    35. فیض، علیرضا، مبادی فقه و اصول، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1373.
    36. کاتوزیان، ناصر، مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1382.
    37. کلینی، ابی‌جعفر محمدبن‌یعقوب بن اسحاق، الکافی، به تصحیح غفاری، علی‌اکبر و آخوندی، محمد، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1407.
    38. کاظمی، محمود، «بیع کالی به کالی در حقوق ایران با مطالعه تطبیقی در فقه اسلامی و حقوق خارجی»، مجله حقوق تطبیقی، 1389(دوره 1، شماره 2)
    39. محقق‌حلّی، جعفربن‌حسن، معارج الاصول، طبعه القدیم، قم، موسسه آل البیت، 1403.
    40. محقق‌حلّی، نجم الدین، جعفر بن حسن‌، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، قم، ‌مؤسسة المطبوعات الدینیة، 1418‌.
    41. معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۱.
    42. مفید، محمدبن‌محمد، مختصر التذکرة بأصول الفقه، قم، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، 1413.
    43. مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، قم، مدرسه امام امیرالمؤمنین، 1411.
    44. موسوعة الفقه الإسلامی طبقاً لمذهب أهل‌البیت علیهم‌السلام. دوره ۵۱ جلدی. قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (علیهم السلام). ۱۴۲۳.
    45. موسوی‌خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378.
    46. موسوی‌خمینی، مصطفی، تحریرات فی الاصول، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1418.
    47. موسوی‌خویی، سید ابوالقاسم، القواعد الفقهیه و الاجتهاد و التقلید: الهدایه الاصول، به تقریر: حسن صافی اصفهانی، قم، موسسه صاحب الامر، 1417.
    48. ----------، مصباح الفقاهه، قم، انتشارات وجدانی، 1368.
    49. ----------، موسوعة الامام الخوئی: التنقیح فی شرح المکاسب، تالیف: شیخ علی غروی، قم، موسسه احیاء آثار الامام الخویی، 1430.
    50. نائینی، محمدحسین غروی، فوائدالاصول مع تقریرات شیخ محمدعلی کاظمی خراسانی، قم، موسسه انتشارات اسلامی، 1406.
    51. نعمان، محمود، موجز المدخل للقانون: النظریه العامه للقانون و النظریه العامه للحق، بیروت، دار النهضه العربیه، 1975.
    52. وحید خراسانی، شیخ حسین، توضیح المسائل، نسخه الکترونیکی منتشره در سایت معظم‌له؛ آخرین ویرایش برای چاپ هجدهم. 05/12/1388.

     

     

فقه و مبانی حقوق اسلامی
دوره 55، شماره 2
اسفند 1401
صفحه 365-349

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار