نسبت سنجی قاعده ی نفی حرج و ادله‌ی محرمات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

چکیده

قاعده­ی نفی حرج از قواعد مسلّم و امتنانی است که با حکومت بر ادله­ی اولیه­ی احکام، الزامِ انجام دادن تکالیفِ دشوار را برمی­دارد. در حاکمیت قاعده­ی نفی حرج بر واجبات تردیدی نیست؛ اما در مورد رابطه­ی آن با ادله­ی اولیه­ی محرمات، اتفاق نظر وجود ندارد. ظاهر گفتار برخی فقیهان، حکومت قاعده­ی یاد شده بر ادله­ی محرمات است که بر اساس آن، مکلف می­تواند با استناد به حرج، مرتکب محرمات شود. پذیرش این نظر، نتایجی ناپذیرفتنی در فقه و ناسازگار با اخلاق به دنبال خواهد داشت. در این نوشتار، ضمن بیان ادله­ی باورمندان به این سخن، مبانی آن مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. با توجه به عدم اطلاق دلیل لاحرج نسبت به امور عدمی و نیز با دقت به مفهوم ادله­ی اضطرار، به نظر می­رسد ادله­ی محرمات، تخصصاً از گستره­ی حاکمیت قاعده­ی یاد شده بیرون­اند؛ و در صورت باقی ماندن تردید، اصل بر عدم رفع ادله­ی محرمات توسط قاعده­­ی نفی حرج خواهد بود.

کلیدواژه‌ها


[1]. قرآن کریم
[2]. ابن‌اثیر، مبارک بن محمد(بی­تا) النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم.
[3]. ابن منظور، محمد بن مکرم(1414 ق) لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع - دارصادر، چاپ سوم.
[4]. اراکی، محمدعلی(1375 ش) أصول الفقه، قم، در راه حق.
[5]. اصفهانی نجفی، محمد تقی بن عبدالرحیم(1429 ق) هدایة المسترشدین، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ دوم.
[6]. امام خمینی، روح الله(1418 ق) تنقیح الأصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
[7]. ـــــــــــــ (1420ق) الرسائل العشرة، قم،مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره.
[8]. ـــــــــــــ (1424ق) توضیح المسائل، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
[9]. امامی خوانساری، محمد(بی­تا) الحاشیة الأولی علی المکاسب (للخوانساری)، بی­جا، بی­نا.
[10]. ایروانی، باقر(1426ق) دروس تمهیدیة فی القواعد الفقهیة، قم، دار الفقه للطباعة و النشر، چاپ سوم.
[11]. آشتیانی، محمدحسن بن جعفر (1383 ش) الرسائل التسع، قم، مؤسسه العلامه الآشتیانی.
[12]. آصف محسنی، محمد (1424ق) الفقه و مسائل طبیة، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
[13]. بحرانی، محمد سند(1426ق) اسس النظام السیاسی عند الامامیه، قم، مکتبه الفدک.
[14]. جزایری، محمدجعفر(1415 ق) منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة، قم، مؤسسه دار الکتاب، چاپ چهارم.
[15]. جوهری، اسماعیل بن حماد(1410ق) الصحاح - تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دار العلم للملایین.
[16]. حر عاملی، محمد بن حسن(1409ق) وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام،.
[17]. ـــــــــــــ (1418ق) الفصول المهمة فی أصول الأئمة - تکملة الوسائل، قم، مؤسسه معارف اسلامی امام‌رضا علیه‌السلام.
[18]. حسینی حائری، سیدکاظم (1388ش) الفتاوی المنتخبة (مجموعة إجابات فی فقه العبادات و المعاملات)، قم، بی­نا.
[19]. حسینی خامنه‌ای، سید علی بن جواد(1420ق) أجوبة الاستفتاءات، بیروت، الدار الإسلامیة، چاپ سوم.
[20]. حکیم، محمد تقی بن محمد سعید(1418 ق) الأصول العامة فی الفقه المقارن، قم، چاپ دوم.
[21]. ـــــــــــــ (1429 ق) القواعد العامة فی الفقه المقارن، تهران، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامی، المعاونیه الثقافیه.
[22]. حیدری، علی نقی (1412 ق) اصول الاستنباط، قم، لجنه اداره الحوزه العلمیه.
[23]. خرازی، محسن (1422 ق) عمدة الأصول، قم، مؤسسه در راه حق.
[24]. دربندی، آقا بن عابد (بی­تا) خزائن الأحکام، قم، ناشر:مؤلف.
[25]. سبحانی تبریزی، جعفر (1415ق) الرسائل الاربع، قم، مؤسسه امام صادق (ع).
[26]. ـــــــــــــ (1394ش) ایضاحات السّنیه للقواعد الفقهیه، قم، مؤسسه الامام الصادق(ع).
[27]. ـــــــــــــ (1408 ق) قاعدتان فقهیتان، قم، مطبعه الخیام.
[28]. ـــــــــــــ (1424 ق) إرشاد العقول الی مباحث الأصول، قم، مؤسسه امام صادق(ع).
[29]. سبزواری، عبدالاعلی(بی­تا) تهذیب الاصول، قم، مؤسسه المنار، چاپ دوم.
[30]. شبیری زنجانی، سید موسی(1419ق) کتاب نکاح، قم، مؤسسه پژوهشی رای‌پرداز.
[31]. شریف کاشانی، ملا حبیب الله(1404ق) تسهیل المسالک إلی المدارک، قم، المطبعة العلمیة.
[32]. شیخ انصاری، مرتضی(1415ق) کتاب المکاسب، قم، کنگره بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
[33]. ـــــــــــــ (1416 ق) فرائد الاُصول، قم، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، چاپ پنجم.
[34]. شیخ طوسی، محمد بن حسن(1407ق) تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم.
[35]. شیرازی، محمد رضا(1368 ش) الترتب، قم، مرکز الفکر الاسلامی.
[36]. صافی، محمود(1411ق) اعراف القرآن و صرفه و بیانه، دمشق، دار الرشد.
[37]. صدر، محمد باقر(1417 ق) بحوث فی علم الأصول، بیروت، الدار الاسلامیه.
[38]. طباطبایی قمی، تقی(1362 ش) ثلاث رسائل (العدالة، التوبة، قاعدة لاضرر)، تهران، محلاتی.
[39]. عراقی، ضیاءالدین(1417ق) نهایه الافکار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم.
[40]. علامه حلی، حسن بن یوسف(1420ق) تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام.
[41]. علامه مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی(1403ق) بحار الأنوار، بی­جا، مؤسسه الوفا، چاپ دوم.
[42]. فاضل لنکرانی، محمد(1425ق) ثلاث رسائل، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام.
[43]. ـــــــــــــ (1430ق) دراسات فی الأصول، قم، مرکز الفقه الائمه الاطهار.
[44]. ـــــــــــــ (بی­تا) جامع المسائل، قم، انتشارات امیر قلم، چاپ یازدهم.
[45]. فراهیدی، خلیل بن احمد(1410ق) کتاب العین، نشر هجرت، قم، چاپ دوم.
[46]. فیض کاشانی، محمد محسن(1406ق) الوافی، اصفهان، کتابخانه امام امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام.
[47]. کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب(1407ق) الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم.
[48]. لاری شیرازی، عبدالحسین(1418ق) التعلیقه علی فرائد الاصول، قم، اللجنه العلمیه للموتمر.
[49]. محقق داماد، سید مصطفی(1406ق) قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی.
[50]. محمدی، علی(بی­تا) شرح اصول استنباط، قم، دار الفکر، چاپ سوم.
[51]. مدنی کاشانی، حاج آقا رضا(1411ق)براهین الحج للفقهاء و الحجج، کاشان، مدرسه علمیه آیه الله مدنی کاشانی، چاپ سوم.
[52]. مشکینی اردبیلی، علی (1374ش) اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها، قم، الهادی، چاپ ششم.
[53]. مظفر، محمدرضا (1430ق) أصول الفقه، قم،مؤسسه النشر الاسلامی تابعه لجماعه المدرسین بقم، چاپ پنجم.
[54]. مکارم شیرازی، ناصر (1424ق) کتاب النکاح، قم مدرسه امام علی(ع).
[55]. ـــــــــــــ (1422ق) بحوث فقهیة هامة، قم، انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب (ع).
[56]. ـــــــــــــ (1411ق) القواعد الفقهیة، قم، مدرسه امام امیر المؤمنین (ع)، چاپ سوم.
[57]. ـــــــــــــ (1426ق) أحکام النساء، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب (ع).
[58]. منسوب به امام رضاعلیه السلام(1406ق) فقه الرضا، مشهد، مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
[59]. موسوی گلپایگانی، سید محمد رضا(1403ق) کتاب الحج، قم، دار القرآن الکریم.
[60]. موسوی بجنوردی، سید حسن بن آقا بزرگ (1419ق) القواعد الفقهیة، نشر الهادی، قم.
[61]. نائینی، محمدحسین (1352 ش) أجود التقریرات (تقریرات درس آیت الله خویی)، قم، انتشارات اسلامی.
[62]. نجفی، محمد حسن(1404ق) جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی،.
[63]. نجم آبادی، ابوالفضل(1380ش) الاصول، قم، مؤسسه آیت الله العظمی البروجردی لنشر معالم اهل البیت.
[64]. نراقی، مولی احمد بن محمد مهدی(1417ق) عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
[65]. واسطی، زبیدی، سید محمد مرتضی حسینی(1414ق) تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
[66]. یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم(1426 ق) حاشیة فرائد الأصول، قم، دار الهدی