تناسب حکم و موضوع در نظرهای فقهی و اصولی امام خمینی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه حقوق اسلامی دانشگاه علوم قضایی

چکیده

بعضی از استنباط­های فقها ممکن است با ارتکازات عقلایی سازگار نباشد، و یا احکام با موضوعات آن تناسب نداشته باشد و فقه و شریعت را نامتناسب و نامعقول جلوه دهد. در­حالی­که بررسی اجمالی فقه نشان­ می­دهد بسیاری از فقها، و بیش از همه امام خمینی، لزوم «تناسب عقلایی مسائل شرعی» را پذیرفته‌، آن را به عنوان «قرینه لبّی» موجب «ظهور دلیل در حکم متناسب با موضوع» دانسته و در تعارض قرینه عقلایی با قرائن لفظی، فهم عقلا را مقدم داشته­اند. علاوه بر نقش «ظهور سازی»، که جایگاه این تناسب را در «اصول فقه» نشان می­دهد، برای لزوم وجود تناسب بین موضوع و حکم شرعی به چهار دلیل نقلی نیز می­توان تمسک کرد. امام خمینی در بسیاری از اجتهادهای خود برای «شناخت ویژگی‌های موضوع و حکم، توسعه حکم، اطلاق و انصراف بعضی از ادله لفظی‌« به «تناسب حکم و موضوع» استناد کرده­است‌. کثرت این استنادها شبهه «عدم تناسب حکم و موضوع مسائل فقهی» را تضعیف می‌کند.
 

کلیدواژه‌ها


[1] قرآن کریم.
[2] آمدی تمیمی، عبدالواحد (1410)، غررالحکم، قم، دارالکتاب الاسلامی.
[3] ابن ابی جمهور، محمد (1405)، عوالی اللئالی، قم، دار سیدالشهداء.
[4] ابن ادریس، محمد (1410)، السرائر، قم، انتشارات اسلامی.
[5] اسفندیاری، رضا (1396)، «قرینه مناسبت حکم و موضوع و کارایی آن در استنباط احکام»، قم، مجله کاوشی نو در فقه، سال 24، ش 1، صص 7-26.
[6] اصغری، علیرضا (1394)، «تناسب حکم و موضوع از دیدگاه آیت الله العظمی شبیری زنجانی»، مجله تا اجتهاد، پیش­شماره 14، صص 5-20.
[7] تقوی اشتهاردی، حسین (1376)، تنقیح الاصول، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
[8] حرّ عاملی، محمد (1409)، وسائل الشیعة، قم، موسسه آل البیت.
[9] خمینی، سید روح الله (1376)، الاجتهاد و التقلید، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
[10] ــــــــــــــــ (1381)، الاستصحاب، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
[11] ــــــــــــــــ (1422)، استفتائات، قم، انتشارات اسلامی.
[12] ــــــــــــــــ (1415)، انوار الهدایة، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
[13] ــــــــــــــــ (؟)، بدائع الدرر، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
[14] ــــــــــــــــ (1379)، تحریر الوسیلة، تهران، موسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
[15] ــــــــــــــــ (1375)، التعادل و التراجیح، تهران، موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی.
[16] ــــــــــــــــ (1378)، الخلل فی الصلاة، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
[17] ــــــــــــــــ (1410)، الرسائل، قم، اسماعیلیان.
[18] ــــــــــــــــ (؟)، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
[19] ــــــــــــــــ (1421)، کتاب البیع، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
[20] ــــــــــــــــ (1421)، کتاب الطهارة، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
[21] ــــــــــــــــ (1415)، المکاسب المحرمة، تهران، موسسه تنظیم ونشرآثار امام خمینی.
[22] ــــــــــــــــ (1423)، ولایت فقیه، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
[23] راغب، حسین (1412)، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دارالشامیة.
[24] رضی، محمد (1414)، نهج البلاغة، قم، هجرت.
[25] ساعدی، جعفر (1386)، «وحدت مناط و الغای خصوصیت»، قم، مجله فقه اهل بیت، ش 50، صص 104-117.
[26] سبحانی، جعفر (1381)، تهذیب الاصول، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
[27] صدر، سید محمد باقر (1408)، بحوث فی شرح العروة الوثقی، قم، مجمع الشهید الصدر.
[28] ــــــــــــــــ (1418)، دروس فی علم الاصول، قم، انتشارات اسلامی.
[29] ــــــــــــــــ (1375)، «فهم اجتماعی از نصوص در فقه امام صادق (ع)»، قم، مجله فقه اهل‌بیت، ش 8، صص 96-101.
[30] ــــــــــــــــ (1379)، المعالم الجدیدة، قم، کنگره شهید صدر.
[31] صدوق، محمد (1386)، علل الشرائع، قم، داوری.
[32] ــــــــــــــــ (1413)، کتاب من لا یحضره الفقیه، انتشارات اسلامی.
[33] طبرسی، احمد (1403)، الاحتجاج، مشهد، نشر مرتضی.
[34] طوسی، محمد (1414)، الأمالی، قم، دارالثقافة.
[35] ــــــــــــــــ (1407)، تهذیب الاحکام، تهران، دار الکتب الاسلامیة.
[36] ــــــــــــــــ (1407)، الخلاف، قم، انتشارات اسلامی.
[37] ــــــــــــــــ (1387)، المبسوط، تهران، المکتبة المرتضویة.
[38] العاملی، زین الدین (1410)، الروضة البهیة «کلانتر»، قم، داوری.
[39] علیشاهی قلعه جوقی، ابوالفضل؛ ارژنگ، اردوان (1391)، «مناسبت حکم و موضوع کارکردها و سازوکارهای تشخیص در بیان فقیهان»، قم، مجله مطالعات اسلامی: فقه و اصول، شماره 91، صص 67-86.
[40] علیشاهی قلعه جوقی، ابوالفضل؛ دهقان سیمکانی، مهدی؛ بهمن پوری، عبدالله (1396)، «تناسب میان حکم و موضوع با رویکردی به کارکرد ابزاری عرف»، مجله جستارهای فقهی و اصولی، سال سوم، شماره 2، صص 81-107.
[41] عمید، حسن (1360)، فرهنگ فارسی عمید، تهران، امیرکبیر.
[42] عمیدی، سید عمید الدین (1416)، کنز الفوائد، قم، انتشارات اسلامی.
[43] فاضل لنکرانی، محمد (1422)، کتاب الطهارة، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
[44] ــــــــــــــــ (1420)، معتمد الاصول، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
[45] قرائتی، محسن (1396)، قرآن کریم ترجمه و تفسیر، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن.
[46] قطب الدین راوندی، سعید (1405)، فقه القرآن، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی.
[47] کلینی، محمد (1407)، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة.
[48] کوشا، جعفر (1390)، «اصل تناسب جرم و مجازات در حقوق بین المللی کیفری»، تهران، مجله تحقیقات حقوقی، ویژه نامه شماره 7، صص 332-363.
[49] مراغی، عبدالفتاح (1417)، العناوین الفقهیة، قم، انتشارات اسلامی.
[50] مرتضوی، محمد حسن (1376)، جواهر الاصول، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
[51] مغربی، نعمان (1385)، دعائم الاسلام، قم، آل البیت.
[52] مغنیة، محمدجواد (1421)، فقه الامام الصادق، قم، انصاریان.
[53] مکارم، ناصر (1422)، بحوث فقهیة هامة، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب.
[54] منتظری، حسینعلی (1388)، حکومت دینی و حقوق انسان، قم، گواهان.
[55] ــــــــــــــــ (1383)، رساله استفتائات، قم، سایه.
[56] موسوی بجنوردی، سید حسن (1419)، القواعد الفقهیة، قم، الهادی.
[57] ویکی فقه (سایت دانشنامه حوزوی)، مناسبت حکم و موضوع، تاریخ مراجعه 20/ 12/ 1398.
[58] یزدی، محمد (1415)، فقه القرآن، قم، اسماعیلیان.