تحولات فقهی و تأثیر آن بر مفهوم قصد و رضایت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

قصد و رضایت متعاملین از مباحث مهم حقوق قراردادهاست. هرچند از زمان شیخ انصاری، نظر مشهور فقها بر تفکیک رضایت از قصد ایجاد ماهیت عقد بوده و این نظر در قانون مدنی اعمال و مورد پذیرش حقوقدانان نیز قرار گرفته است؛ اما این تفکیک با ایرادهایی در فقه و حقوق موضوعه روبرو شده است. پژوهش حاضر با بررسی سیر تاریخی دگرگونی دو مفهوم رضایت و قصد و مقایسه نظرات فقهی و معنا کردن رضایت به قصد نقل و انتقال می‌داند؛ تفکیک میان قصد و رضایت را درست ندانسته، نشان می‌دهد که مواد قانون مدنی را می‌توان با نظر رایج میان فقیهان پیشین نیز تفسیر کرد. اگر رضایت را همان قصد ایجاد ماهیت عقد بدانیم، شرط صحت یک عقد هرچند بدون اراده نقل وانتقال انجام شده باشد، قصد بیان ایجاب و قبول خواهد بود.
 

کلیدواژه‌ها


[1]. آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین (1406 ه‍ ق). حاشیة المکاسب (للآخوند). تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
[2]. اسماعیلی، محسن (1377). «ایجاب و زوال آن از دیدگاه فقه و حقوق تطبیقی و کنوانسیون بیع بین‌المللی کالا». مجله مدرس، دانشگاه تربیت مدرس، شماره 9، زمستان، ص. 75ـ99.
[3]. اصفهانی، محمدتقی (1400 ه‍ ق). یک دوره فقه کامل فارسی در یک جلد. تهران، مؤسسه و انتشارات فراهانی.
[4]. امامی، حسن (1377). حقوق مدنی. چاپ نوزدهم، ج 1، تهران، کتابفروشی اسلامیه.
[5]. انصاری، مرتضی بن محمد امین (1415 ه‍ ق). کتاب المکاسب. جلد 3، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
[6]. ایروانی، علی بن عبدالحسین نجفی (1406ه‍.ق). حاشیة المکاسب (للإیروانی). جلد 1، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
[7]. بهبهانی، محمدباقر بن محمد اکمل (1417ه‍.ق). حاشیة مجمع الفائدة و البرهان. قم، مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی.
[8]. تستری، اسدالله کاظمی (بی‌تا). مقابس الأنوار و نفائس الأسرار. قم، مؤسسه آل‌البیت علیهم السلام.
[9]. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1378). مبسوط در ترمولوژی حقوق. جلد 4، تهران، کتابخانه گنج دانش.
[10]. حائری، محمد حسین؛ انصاری حقیقی، محمد حسین (1391). «پژوهشی تطبیقی در دیدگاه امام خمینی در ماهیت ایجاب و قبول و آثار فقهی و حقوقی آن». مجله آموزه‌های فقه مدنی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره 5، تابستان، ص. 107ـ122.
[11]. حسینی عاملی، سید جواد بن محمد (1419 ه‍ ق). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة. جلد ‌12، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
[12]. حرّ عاملی، محمد بن حسن (1409 ه‍ ق)‌. وسائل الشیعة. تحقیق و تصحیح: گروه پژوهش مؤسسه آل البیت علیهم السلام‌، ‌جلد 22، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام‌.
[13]. حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی (1410 ه‍ ق). إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان. جلد ‌1، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
[14]. ---------- (1420ه‍ ق). تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة. جلد ‌2، قم، مؤسسه امام صادق علیه‌السلام.
[15]. ---------- ( 1414 ه‍ ق). تذکرة الفقهاء. جلد ‌10، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
[16]. ---------- (1421 ه‍ ق). تلخیص المرام فی معرفة الأحکام. قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
[17]. ---------- (1413ه‍ ق). قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام. جلد ‌2، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
[18]. ---------- (1419ه‍ ق). نهایة الإحکام فی معرفة الأحکام. جلد 2، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
[19]. حلّی، نجم الدین جعفر بن حسن‌ (1418 ه‍ ق)‌. المختصر النافع فی فقه الإمامیة، جلد 1، قم، مؤسسة المطبوعات الدینیة‌.
[20]. ---------- (1408 ه‍ ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. تحقیق و تصحیح: عبد الحسین محمد علی بقال‌، جلد 2، قم، مؤسسه اسماعیلیان‌.
[21]. خورسندیان، محمدعلی؛ ذاکری‌نیا، حانیه (1388). «واکاوی اراده، قصد و رضا در فقه اسلامی و حقوق ایران». مجله مطالعات فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه سمنان، سال 1، شماره 1، زمستان، ص. 73ـ99.
[22]. ره‌پیک، حسن (1375). «عیوب اراده و رضا، قسمت دوم: اکراه در قرارداد». فصلنامه دیدگاههای حقوقی، دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری، شماره سوم، ص. 83ـ98.
[23]. شایگان، سید علی (1375). حقوق مدنی. تهران، انتشارات طه.
[24]. طباطبایی حائری، سیدعلی بن محمد ( 1418 ه‍ ق). ریاض المسائل. جلد 8، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
[25]. طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم (1421 ه‍ ق). حاشیة المکاسب (للیزدی). چاپ دوم، جلد 1، قم، مؤسسه اسماعیلیان.
[26]. عاملی، زین­الدین بن علی (1410 ه‍ ق)‌. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. حاشیه کلانتر، جلد 3، قم، کتابفروشی داوری.
[27]. ---------- (1422ه‍ ق). حاشیة شرائع الإسلام. قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم. 
[28]. ---------- (1413 ه‍ ق)‌. مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام. تحقیق و تصحیح: گروه پژوهش مؤسسه معارف اسلامی، جلد 3، ‌قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة‌.
[29]. عاملی، محمد بن مکی (1417 ه‍ ق). الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة. چاپ دوم، جلد3، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
[30]. علی آبادی، علی (1381). «قصد و رضا و تاثیر آن دو در تحقق عقد». فصلنامه مقالات و بررسیها، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، دفتر 71، تابستان، ص. 149‌ـ165.
[31]. غروی نائینی، میرزا محمد حسین (1413 ه‍ ق). المکاسب و البیع (للمیرزا النائینی). جلد 1، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
[32]. قنواتی، جلیل (1386). «نظریه ایجاب ملزم در آیینه تطبیق». فصلنامه مطالعات اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، شماره 77، پاییز، ص. 157ـ179.
[33]. کاتوزیان، ناصر (1383). اعمال حقوقی. چاپ نهم، تهران، شرکت سهامی انتشار.
[34]. ---------- (1374). قواعد عمومی قراردادها. چاپ سوم، جلد 1، تهران، شرکت سهامی انتشار.
[35]. کاشف الغطاء، حسن بن جعفر بن خضر نجفی (1422ه‍ ‌ق). أنوار الفقاهة‌ـ کتاب المکاسب (لکاشف الغطاء). نجف، مؤسسه کاشف الغطاء.
[36]. کرکی، علی بن حسین (1414 ه‍ ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. چاپ دوم، جلد 4، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
[37]. مقدس اردبیلی، احمد بن محمد (1403 ه‍ ق). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان. جلد 8، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
[38]. نجفی، محمد حسن (1404 ه‍ ق)‌. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. تحقیق و تصحیح: عباس قوچانی ـ علی آخوندی‌، چاپ هفتم‌، جلد 22، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‌.
[39]. نراقی، محمدمهدی بن ابی­ذر (1425 ه‍ ق). حاشیه أنیس التجار. قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.  
[40]. همدانی، رضا بن محمدهادی (1420 ه‍ ق). حاشیة کتاب المکاسب (للهمدانی). تحقیق و تصحیح: محمدرضا انصاری قمی، قم، بی نا.