آثار بقای حیات در مجازات‌های سالب حیات در فقه امامیه و حقوق کیفری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه حقوق دانشگاه اصفهان

2 دانشجوی دکتری حقوق کیفری و جرم‌شناسی

چکیده

مجازات‌های سالب حیات، حقِ حیات را از مجرم سلب می‌کنند، اما گاه در اتفاقی نادر با وجود تأیید موتِ مجرم توسط پزشک قانونی علایم حیات در محکوم‌ٌعلیه ظاهر خواهد شد. سؤالی که مطرح می‌شود این است که آیا امکان اجرای مجدد حکم وجود دارد و تکلیف آسیب‌هایی که محکوم‌ٌعلیه از اجرای مجازات اول متحمل شده است، چیست؟ قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 در مادۀ 438 به پیروی از نظر مشهور فقها، وضعیت آثار بقای حیات را صرفاً در قصاص نفس مشخص کرده است. در این نوشتار ضمن نقد مبنای فقهی و تحلیل مادۀ مذکور، آثار بقای حیات را در سایر مجازات‌های سالب حیات (اعدام، صلب، رجم) بررسی کرده‌ایم و به این نتیجه رسیده‌ایم که در این مجازات‌ها، اگر پزشک قانونی مرگ مجرم را تأیید کند و صحت اجرای حکم نیز توسط مقام قضایی مجری حکم اعلام شود، اجرای مجدد حکم جایز نیست، در همین زمینه اگر صدمه‌ای هم از اجرای مجاز یا غیرمجاز اولیۀ حکم وارد شود، حق قصاص یا دیه برای مجرم به‌وجود نمی‌آید.

کلیدواژه‌ها


الف: فارسی
[1]. روحانی، محمد صادق (1435ق). استفتاء در خصوص سؤالات مطروحه در باب اجرای قصاص نفس مجدد توسط نگارنده. مورخ 27/4/1393، شمارۀ 116919.
[2]. سبحانی، جعفر (1388ش). تلخیص جامع کلیات فی علم الرجال. تدوین: محمد محسنی، قم، نشر حقوق اسلامی.
[3]. شامبیاتی، هوشنگ (1393ش). جرائم علیه اشخاص. جلد اول، چاپ اول، تهران، مجد.
[4]. شاهرودى، سید محمود هاشمى (1426 ق). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام. جلد اول، چاپ اول، قم، مؤسسۀ دائرةالمعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام.
 [5]. صافى گلپایگانى، لطف‌الله (1417ق). جامع الأحکام (صافى). جلد دوم، چاپ چهارم، قم، انتشارات حضرت معصومه سلام الله علیها.
[6]. صانعی، یوسف (1384ش). استفتائات قضایی. جلد اول. چاپ اول. تهران، نشر میزان.
[7]. طبرسى، فضل‌بن حسن (1390 ق). زندگانى چهارده معصوم علیهم السلام، ترجمۀ عزیزالله عطاردی قوچانی، چاپ اول، تهران، نشر اسلامیه.
[8]. علوی گرگانی، محمد علی (1435ق). استفتاء در خصوص سؤالات مطروحه
در باب اجرای قصاص نفس مجدد توسط نگارنده. مورخ 22/5/93.
[9]. گیلانى، محمد تقى بهجت (1428 ق). استفتائات (بهجت). جلد چهارم، چاپ اول، قم، دفتر حضرت آیت‌الله بهجت.
[10]. لنکرانى، محمد فاضل (بی‌تا). جامع المسائل. جلد دوم، چاپ یازدهم، قم، انتشارات امیر قلم.
[11]. مظاهری، حسین (1387ش). تقریرات درس خارج فقه قصاص نفس. اصفهان، مؤسسۀ فرهنگی مطالعاتی الزهرا.
[12]. __________ (1435ق). استفتاء در خصوص سؤالات مطروحه در باب اجرای قصاص نفس مجدد توسط نگارنده. مورخ 20/4/1393، به شمارۀ 28601.
[13]. مقتدایی، مرتضی (1389ش). تقریرات درس خارج فقه قصاص نفس. تهران.
[14]. موسوی اردبیلی، عبدالکریم (1435ق). استفتاء در خصوص سؤالات مطروحه در باب اجرای قصاص نفس مجدد توسط نگارنده. مورخ 22/5/1393، به شمارۀ 0010281 .
[15]. مکارم شیرازى، ناصر (1427 ق). دائرةالمعارف فقه مقارن. چاپ اول. قم، انتشارات مدرسۀ امام على‌بن ابى‌طالب علیه السلام.
[16]. میر محمد صادقی، حسین (1392 ش). حقوق جزای بین‌الملل. چاپ چهارم، تهران، نشر میزان.
[17]. نوبهار، رحیم (1389ش). اهداف مجازات‌ها در جرایم جنسی. چاپ اول، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
[18]. هود، راجر و کرولین هویل (1391). مجازات مرگ. ترجمۀ فراز شهدایی، چاپ اول، ویرایش چهارم، تهران، نگاه بینه.
[19]. یعقوبی، ابوالقاسم (1375ش). جایگاه شهرت در اندیشۀ محقق اردبیلی. فصلنامۀ فقه و اصول، پائیز 1375، شمارۀ 9: 164.
ب: عربی
[20]. ابن ادریس، محمدبن منصوربن احمد (1410 ق). السرائر الحاوی التحریر الفتاوی. جلد سوم، قم، دفتر انتشارت اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
[21]. ابن شهرآشوب مازندرانى، محمد‌بن على (1379 ق). مناقب آل أبی‌طالب علیهم السلام (لابن شهرآشوب). جلد دوم، چاپ اول، قم.
[22]. اردبیلی، احمدبن محمد (1403ق). مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان. جلد سیزدهم، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
[23]. اعراج، سید عمیدالدین عبدالمطلب‌بن محمد [اعراج حسینی] ( 1416 ق). کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد. جلد سوم، چاپ اول، قم، دفتر انتشارت اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
[24]. بروجردى، حسین طباطبایى (1429 ق). جامع أحادیث الشیعه. جلد 31، چاپ اول، تهران، انتشارات فرهنگ سبز.
[25]. تبریزى، جواد‌بن على (1426 ق). تنقیح مبانی الأحکام :کتاب القصاص. چاپ دوم، قم، دار الصدیقه الشهیده سلام الله علیها.
[26]. تفرشى، سید مصطفى‌بن حسین حسینى (1418 ق). نقد الرجال. جلد اول، چاپ اول، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
[27]. الجبعی العاملی، زین‌الدین‌بن علی [ شهید ثانی] (1412 ق). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیّه. جلد دوم و دهم، چاپ اول، کتابفروشی داوری.
[28]. الجبعی العاملی، زین‌الدین‌بن علی [شهید ثانی] (1413 ق). مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام. جلد 15، چاپ اول، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیّه.
[29]. حائرى، سید على‌بن محمد طباطبایى (1418 ق). ریاض المسائل. چاپ اول، جلد شانزدهم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم.
[30]. حلی اسدی، جمال‌الدین احمدبن شمس‌الدین محمدبن فهد [ابن فهد حلی] (1407 ق). المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. جلد پنجم، چاپ اول، قم، دفتر انتشارت اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
[31]. حلّى اسدى، جمال‌الدین احمد‌بن محمد (1410ق). المقتصر من شرح المختصر. چاپ اول، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیه.
[32]. حلی، حسن‌بن علیّ‌بن داود (1342ش). الرجال (لابن داود). چاپ اول، تهران، دانشگاه تهران.
[33]. حمزه، محمد‌بن على (1408 ق). الوسیله إلى نیل الفضیله. چاپ اول، قم، انتشارات کتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى ره.
[34]. خوانساری، سید احمد (1405 ق). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع. جلد هفتم. چاپ دوم. قم، مؤسسۀ اسماعیلیان.
[35]. خویی، سید ابوالقاسم (1422ق). مبانی تکمله المنهاج. جلد دوم، چاپ اول، قم، مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی.
[36]. __________ (بی‌تا). مصباح الفقاهه (مکاسب). جلد دوم، مقرر محمد علی توحیدی.
[37]. __________ (بی‌تا).  معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرجال. جلد اول، بیروت، دارالزهراء.
[38]. روحانی. سید محمد صادق (1412 ق). فقه الصادق. جلد 26، قم، دارالکتاب، مؤسسه امام صادق علیه السلام.
[39]. سبزواری، سید عبدالاعلی (1413ق). مهذب الاحکام. جلد 28، چاپ چهارم، قم، مؤسسۀ المنار، دفتر حضرت آیت‌الله سبزواری.
[40]. سُیوری حلی، جمال‌الدین مقداد‌بن عبدالله [فاضل مقداد] (1404 ق). التنقیح الرائع لمختصر الشرایع. جلد چهارم، چاپ اول، قم، انتشارات کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
[41]. شبیری زنجانی، سید موسی (1419ق). تقریرات درس کتاب نکاح. جلد چهارم، چاپ اول، قم، مؤسسۀ پژوهشی رأی‌پرداز.
[42]. صدوق، محمّد‌بن على‌بن بابویه (1413ق). من لایحضره الفقیه، جلد 4، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه.
[43]. طباطبایی حائری، سید علی‌بن محمد(1409 ق). الشرح الصغیر فی شرح مختصر النافع، جلد سوم، چاپ اول، قم، انتشارات کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
[44]. طباطبایى حکیم، سید محمد سعید (1427ق). مسائل معاصره فی فقه القضاء، چاپ دوم، نجف اشرف، عراق، دارالهلال.
[45]. طوسی، محمدبن حسن (1387ق). المبسوط فی فقه الامامیّه. جلد هفتم، چاپ سوم، تهران، المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه.
[46]. ___________ (1407 ق). تهذیب الاحکام، جلد دهم، چاپ چهارم، تهران، دارالکتب الاسلامیّه.
[47]. ____________ (1373ش). رجال الطوسی، چاپ اول، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجامعه المدرسین بقم المقدسه‏.
[48]. ____________ (1400 ق). النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوى، چاپ دوم، دارالکتاب العربی، بیروت، لبنان.
[49]. عاملی، حر (1409 ق). وسائل الشیعه، جلد 29، چاپ اول، قم، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام.
[50]. علامه حلّى، حسن‌بن یوسف بن مطهر اسدى( 1381 ق). رجال العلامه: خلاصه الأقوال، چاپ دوم، نجف اشرف، منشورات المطبعه الحیدریه.
[51]. __________ (1413 ق). قواعد الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام، جلد سوم، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
 
[52]. __________ (1413 ق). مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، جلد نهم، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
[53]. فاضل اصفهانی، محمدبن حسن (1416 ق). کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام، جلد یازدهم، چاپ اول، قم، دفتر انتشارت اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
[54]. فاضل آبى، حسن‌بن ابى‌طالب یوسفى (1417 ق). کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، جلد دوم، چاپ سوم، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
[55]. فاضل لنکرانی، محمد (1418ق). تفصیل الشریعه فی شرح تحریرالوسیله، چاپ اول، قم، مرکز فقهی ائمۀ اطهار علیهم السلام.
[56]. فخرالمحققین، محمدبن حسن‌بن یوسف‌بن مطهر حلی (1387ق). ایضاح الفوائد فی شرح المشکلات القواعد، جلد چهارم، چاپ اول، قم، مؤسسۀ اسماعیلیان.
[57]. کاشف الغطاء، احمد‌بن علی‌بن محمد رضا (1423ق). سفینه النجاه و مشکاه الهدی و مصباح السعادات، جلد سوم، چاپ اول، نجف، مؤسسۀ کاشف‌الغطاء.
[58].کلینی، ابوجعفر محمدبن یعقوب (1407ق). الکافی، جلد هفتم، چاپ چهارم، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
[59]. کشّى، ابوعمرو محمدبن عمربن عبدالعزیز (1409ق). رجال الکشی، مشهد، مؤسسۀ نشر دانشگاه مشهد.
[60]. مجلسی، محمد باقربن محمد تقی [مجلسی ثانی] (1410ق). بحار الانوار، جلد 101، چاپ اول، بیروت، لبنان، مؤسسه الطبع و النشر.
[61]. مجلسى اول اصفهانى، محمد تقى (1406 ق). روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه. جلد دهم، چاپ دوم، قم، مؤسسۀ فرهنگى اسلامى کوشان‌پور.
[62]. محدث نورى، میرزا حسین (1408ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، جلد 18، چاپ دوم، بیروت، لبنان، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام.
[63]. محقق حلّى، نجم‌الدین جعفر‌بن حسن (1408 ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جلد 4، چاپ دوم، قم، مؤسسۀ اسماعیلیان.
[64]. ___________ (1412 ق). نکت النهایه. جلد 3، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
[65]. ___________ (1418ق). المختصر النافع فی فقه الإمامیه. جلد دوم، چاپ ششم، قم، مؤسسه المطبوعات الدینیه.
[66]. مرعشى نجفى، سید شهاب‌الدین (1415ق). القصاص على ضوء القرآن و السنه. جلد سوم، چاپ اول، قم، انتشارات کتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى قدس سره.
[67]. موسوی الخمینی، سید روح‌الله (بی‌تا). تحریر الوسیله، جلد دوم، چاپ اول، قم، مؤسسه المطبوعات دارالعلم.
[68]. نجاشی، احمد‌بن على (1365ش). رجال النجاشی، چاپ ششم، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجامعة المدرسین بقم المشرفه‏.
[69]. نجفی، محمد حسن [صاحب جواهر] (1404ق). جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، جلد 42، چاپ هفتم، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.
 ج) آدرس تارنما
http://www.hamshahrionline.ir/details/241260.